EastFruit лойиҳа жамоаси   2022 йилнинг 17-18 март кунлари тўрт мамлакат шаҳарлари – Кишинёв (Молдова), Тбилиси (Грузия), Тошкент (Ўзбекистон), Душанбе ва Хўжанд (Тожикистон)даги супермаркетлар тармоғининг мева-сабзавот бўлимлари бўйича анъанавий аудит ўтказди.  Афсуски, Украинадаги вазият яна икки шаҳар – Киев ва Днепр (Украина)да аудит ўтказиш имконини бермади.

Тошкент шаҳридаги жамоа вакиллари 11 та супермаркетлар тармоғининг 32 та дўконида бўлишди. Булар – Маkrо ва Маkrо Express 24/7, Коrzinka, HAVAS, Green Applе, Аndalus, Cаrrefour, Baraka Market, Asia.uz, Маgnum ва Bi1 тармоқларидир.

Маgnum ва Bi1 супермаркетлар тармоқлари ритейл-аудитга биринчи маротаба киритилди. Уларнинг Ўзбекистонда фаолият бошлаши ва улкан режалари ҳақида қуйидаги материаллардан ўқиш мумкин: “Маgnum Ўзбекистондаги анъанавий бозорлар билан қандай рақобатлашмоқчи?” ва “Франциянинг «Вi1» тармоғи Ўзбекистон бозорида тез экспансияни режалаштирмоқда”.

Шунингдек, лойиҳанинг Ўзбекистон жамоаси Asia.uz тармоғи бўйича 2022 йил бошидан буён мониторинг ўтказмоқда.

2021 йилнинг март ойида биз фақат 8 та супермаркетлар тармоғини кўриб чиққан эдик, булар – Маkro ва Маkrо Express 24/7, Коrzinka, HAVAS, Green Apple, Аndalus, Cаrrefour ва Baraka Маrket тармоқларидир. Шундай бўлса-да, айрим вазиятларда рейтингларни ўтган йилги мониторинг билан солиштирамиз.

Аудит лойиҳанинг бошқа мамлакатларида бўлгани каби анъанавий методология бўйича ўтказилди ва ушбу мақолада супермаркетлар тармоғига берилган баҳони батафсил кўриб чиқамиз.

Маҳсулотлар ассортименти

Cаrrefour тармоғи мева-сабзавот бўлимларидаги маҳсулот ассортименти бўйича етакчига айланди. Аммо, Cаrrefour пештахталарида сархил сабзавот ва меваларнинг ўртача сони 2021 йилнинг мартига нисбатан жуда оз даражада кўпайган – 0,9 фоиз.

Маҳсулот ассортименти бўйича рейтингдаги иккинчи ўринни бир йил аввалги етакчи – Коrzinka тармоғи эгаллади. Ушбу тармоқдаги ассортимент 2021 йилнинг март ойидан бери 9,9 фоизга камайган.

Ўтган йилнинг март ойидан буён HAVAS тармоғи мева-сабзавот бўлимидаги позициялар миқдорини 17,8 фоизга ошириб, мева-сабзавот маҳсулотлари ассортиментини кўпайтириш бўйича етакчиликка эришди.

Маkro Express ва Baraka  Маrket тармоқлари позициялар миқдори бўйича аутсайдер бўлди. Маkro Expressда маҳсулот ассортименти 2021 йилнинг март ойига нисбатан 16,8 фоиз камайган.

Baraka Market маҳсулот ассортименти бўйича рейтингнинг анъанавий аутсайдери ҳисобланади.  Ушбу тармоқнинг алоҳида дўконларидан энг кенг тарқалган маҳсулотларни ҳали ҳам топиб бўлмайди – лавлаги, карам, кўкатлар шулар жумласидандир.

Март ойидаги аудит давомида, ўтган йилгидек, супермаркетлар тармоғида узум мавжудлиги тахмин қилинган эди. Бу сафар биз уни 32 та дўкондан атиги 6 тасида (Green Apple, Аndalus, Asia.uz, Маgnum ва Bi1 тармоқлари) ёки аудит учун танлаб олинган жами дўконлар сонининг 19 фоизида (2021 йил март ойида 23%) учратишга муваффақ бўлдик.

Маҳсулотлар сифати

Тошкент шаҳридаги супермаркетларнинг мева-сабзавот бўлимларида маҳсулотлар сифати юқори даражадалигича қолмоқда. Тармоқлар ассортиментида 2022 йилнинг март ойида нуқсонли маҳсулотлар улуши 1,5 фоиздан ошмаган, 4 тармоқ – “Bi1”, “Маgnum”, “Аndalus” ва Baraka Marketда сифатсиз маҳсулотлар умуман учрамади.  Мониторинг пайтида нуқсонли маҳсулотлардан, кўпинча, қуйидагиларга дуч келдик: барча турдаги карам, апельсин, мандарин ва олма.

Asia.uz тармоғининг ностандарт ёндашуви қайд этилди – барча нуқсонли маҳсулотлар алоҳида позицияда, ягона арзонлаштирилган нархда жамланган.

Asia.uz

Бўлим сифати

Сархил сабзавот ва мевалар бўлими сифати бўйича рейтингнинг янги тармоғи Magnum «Информативлик» ва «Комфорт» тоифалари бўйича энг юқори балл тўплаган ҳолда етакчи бўлди. Бироқ, бунга сабаб, айни пайтда Тошкент шаҳрида тармоқнинг иккитагина дўкони мавжуд эканлиги ва бу мева-сабзавот бўлими сифатини таъминлаш вазифасини соддалаштириши бўлиши мумкин.

Маgnum

Asia.uz тармоғи “Мерчандайзинг/маҳсулот тақдимоти” ва “Комфорт”  тоифалари бўйича энг юқори балл тўплаган ҳолда бўлим сифати борасида рейтингнинг иккинчи қаторидан жой олди.

Рейтинг аутсайдери Makro Express тармоғи бўлди.  Тармоқда товарлар учун нарх белгилари йўқлиги ва мева-сабзавот бўлимининг  нотўғри жойлашуви (дўконга кираверишда эмас) қайд этилди.

Мева-сабзавот бўлимларининг информативлик даражаси аввалгидек, Тошкент шаҳар супермаркетларининг “заиф” нуқтасилигича қолмоқда. Масалан, агар “Комфорт” тоифасида тармоқлар олган энг юқори балл мумкин бўлган максимал 10 баллдан 8,5 балл (ўртача – 10 дан 6,8 балл)ни ташкил этган бўлса, “Мерчандайзинг” тоифасида энг юқори балл 10 дан 7,5 балл (ўртача 10 дан 6,0 балл)ни ташкил этган. «Информативлик» тоифасида эса нарх белгиларининг ўқилиши, маҳсулот ишлаб чиқарилган мамлакат тўғрисидаги маълумотлар, ишлаб чиқарувчи ҳақидаги маълумотлар бўйича оқсашлар мавжуд – энг юқори балл 10 дан 6,5 баллгачани ташкил этди (ўртача – 10 дан 4,5 балл). Маҳсулотларнинг нарх белгиларида биз  ишлаб чиқарувчи мамлакат ҳақидаги маълуотни асосан тропик ва цитрус меваларда кўришимиз мумкин, аммо бошқа импорт қилинган маҳсулотларда ишлаб чиқарувчи ва маҳсулот етиштирилган мамлакат ҳақидаги маълумот ҳеч қаерда кўрсатилмаган.

Маҳсулотлар нархи

Asia.uz тармоғи мева-сабзавотлар арзонлиги бўйича етакчига айланди. Ушбу тармоқ Тошкентдаги барча супермаркетлар тармоқлари ичида энг арзон олма, апельсин, лавлаги ва сабзини таклиф қилмоқда. Унинг ортидан нархлар арзонлиги рейтингида аудитнинг аввалги таймерлари – Кorzinka ва Маkrо жойлашди. Коrzinkaда энг арзон мандарин (Покистонда етиштирилган), лимон (Туркия маҳсулоти) ва пиёз, Маkrода эса бодринг бор эди.

Мониторингнинг янги иштирокчиси – Маgnum тармоғи нархлар рейтингида аутсайдерга айланди.

2021 йилнинг март ойига нисбатан ўртача чакана нархларнинг сезиларли ўзгариши аксарият мева-сабзавот маҳсулотларида қайд этилди. Нархлар пасайиши бўйича банан етакчилик қилмоқда, унинг нархи ўртача 26,8 фоизга пасайган. Импорт  маҳсулотларининг нархи пасайишига, асосан, ҳукуматнинг октябрь ойида божхона тўловларини нолга тушириш тўғрисидаги қарори таъсир кўрсатди.

Нархлар ўсиши бўйича етакчи ўринни оқ карам эгаллади – унинг нархи 2,8 баробар ошган. Бу йил Ўзбекистондан карам экспорти рекорд кўрсаткичга етганини аввалроқ ёзган эдик. Бу мамлакат ички бозорида нархлар ўсишининг сабабидир.

Пиёз 2021 йилнинг март ойига нисбатан 90,3 фоизга қимматлашган. EastFruit таҳлилчилари бунинг сабабларини таҳлил қилишган.

2021 йилнинг октябрь ойидан бошлаб, Ўзбекистонга олма импорти ҳам божхона тўловларидан озод қилинган бўлса-да, ушбу маҳсулот нархи ўтган йилга нисбатан ўртача 51,4 фоиз юқорилигича қолмоқда. Ҳозирги вақтда сархил олманинг машҳур навлари бўйича улгуржи нархлар (ҳатто ўртача сифатлисининг ҳам) импорт қилинадиган цитрус мевалар ва банан нархларидан юқоридир.

Умумий баҳо

Тошкент шаҳридаги супермаркетлар тармоқларининг умумий рейтингдаги позицияси

Тошкент супермаркетларининг 2022 йил март ойидаги жойлашув матрицасини кўриб чиқамиз ва 2021 йилнинг ноябрь ойидаги натижалар билан солиштирамиз.

Baraka Market ва Маkro Express номақбул сегментда “паст сифат, юқори нархлар” билан ўзгаришсиз қолди, яъни, бу икки тармоқнинг мева-сабзавот бўлимлари ўз нарх сиёсати устида фаол ишлаши, сифат ва ассортиментни яхшилаши зарур. Шунингдек, аудит давомида “Barakа Мarket» тармоғи бошқа савдо тармоқлари билан рақобатга дош бера олмагани сабаб Тошкент шаҳридаги дўконлари сонини сезиларли даражада камайтирганини гувоҳи бўлдик.

Green Apple тармоғи «Оптимум» ва «Премиум» сегментлари оралиғидаги чегара позициясидан «Оптимум» ва «Дискаунтер» сегментлари оралиғидаги чегара позициясига ўтди. Бу  нархлар борасидаги ижобий силжишни кўрсатмоқда. Аммо, тармоқнинг мева-сабзавот бўлимларида сифат кўрсаткичлари пасайган.

Carrefour ҳали ҳам «Премиум» сегментида қолмоқда, унинг ёнидан бизнинг аудитимизга янги қўшилган – Маgnum ва Bi1 тармоқлари жой олди.

Маkro тармоғи «Премиум» сегментидан «Оптимум» сегментига қайтди.  Корzinka ва Asia.uz тармоқлари ҳам «Оптимум» сегментидан жой олди. Аndalus «Оптимум» сегментидан «Оптимум» ва «Премиум» сегментлари оралиғидаги чегара позициясига ўтди.

Анъанавий аудитимиз натижаларини сарҳисоб қилар эканмиз, шуни қўшимча қилмоқчимизки, Ўзбекистон чакана савдо тармоқларининг мева-сабзавот савдоси бозорида рақобат кучайган ва яқин келажакда унинг янада кучайишини кутиш мумкин. Шундай қилиб, мавжуд барча тармоқлар бозорда ўз позицияларини сақлаб қолиш ва истеъмолчилар талабларини қондириш учун кўпроқ ҳаракат қилишлари лозим. Биз, ўз навбатида, 2022 йилнинг июнь-июль ойларида ўтказадиган навбатдаги аудитимизда вазиятни тезкор тарзда акс эттиришга ҳаракат қиламиз.

Сообщение Тошкент шаҳридаги супермаркетлар ўртасида рақобат кучаймоқда: 2022 йилнинг март ойидаги ритейл-аудит натижалари появились сначала на EastFruit.

Ҳиндистон бозорида турк олмалари учун вазият жуда қулай. Олма мавсуми ниҳоясига етар экан, ушбу турдаги меванинг юқори сифатлиси тақчил бўла бошлайди, натижада, нархлар қимматлашади.  Талаб ортиб бораётгани сабабли, баъзи кичик турк экспортёрлари Ҳиндистон бозорига харидорларни ранжитган сифатсиз олмаларни жўнатмоқда. Бу ҳақида EastFruit FreshPlaza ҳаволасига таяниб хабар берди.

Туркия олма экспортёри, Demir  Fresh Fruits компанияси соҳиби Алпер Керим Ҳиндистонда турк олмасига талаб ҳар йили 20 фоиз ортиб бораётганини айтмоқда.

“Бизда олма мавсуми ҳали ҳам қизғин паллада ва у шу қадар қизғинки, бирорта ҳам тайм-аут бўлмади. Бизнинг брендимиз юқори сифати туфайли барча бозорларга етиб борган ва ҳозирги кунда ҳатто баъзи буюртмаларни хушмуомалалик билан рад этмоқдамиз. Ҳиндистонда Туркия олмасига талаб кун сайин ортиб боряпти.  Охирги беш йилга назар ташлайдиган бўлсак, ҳар йили аввалги мавсумга нисбатан талаб 20 фоиз ошиб бормоқда. Айни пайтда келгуси йилларга бориб, Туркия олмасининг Ҳиндистон бозоридаги улуши 40 фоизга етишини кутмоқдамиз”, дейди экспортёр.

Баъзи ҳинд харидорлари турк олмаларини кичикроқ экспортёрлардан сотиб олганликларидан афсусланишди, чунки, уларнинг сифати, кўпинча, яхши бўлмаган. Керим Ҳиндистон импортёрларининг ушбу мамлакат бозорида тажриба ва билимга эга бўлган турк экспортёрларини танлашига умид қилмоқда.

“Ҳиндистондаги сув тошқинлари экспортга таъсир қилмади, зеро, биз сентябрь ойидан бери етказиб беришни тўхтатмадик. Айтиш жоизки, мавсум тугаши арафасида бир нечта кичик экспортёрлар олма жўнатишда муаммога дуч келишди, негаки, улар Ҳиндистонда катта талаб мавжудлиги туфайли паст сифатли олма юборишган. Юқори талаб даражаси сабаб, уларга паст сифатли олма ҳам маъқул бўлаверади, деб ўйлашган, аммо, бу мутлақо нотўғри ёндашув. Ҳиндистон бозорида ҳар доим чўзинчоқ шаклли ва ёрқин рангли олмалар талабгирдир ва биз айнан шундай маҳсулотларни қадоқлаймиз. Мен ҳиндистонлик харидорларга эҳтиёт бўлишни, фақат йирик экспортёрларга буюртма беришларини айтган бўлардим, акс ҳолда улар маҳсулотни харид қилгач, ёқимсиз ҳолатга дуч келишлари мумкин”.

Премиум олма захиралари камайиб борар экан, ушбу олмалар нархи кўтарилади, дейди Керим: «Январь ойидан сўнг олма нархи 5-10 фоиз қимматлади, аммо, ҳозир март ойи якунланган бир пайтда нархлар камида 15 фоиз ўсишини кутмоқдамиз. Бунинг сабаби шундаки, Ҳиндистонда юқори сифатли олмаларнинг бозор нархлари кўтарилган бир пайтда юқори сифатли олма камайиб бормоқда. Яхшиямки, биз муаммога дуч келмаслик учун мавсум олдидан логистика масалаларини ҳал қилиб оламиз. Шу боис, айни пайтда ҳеч қандай муаммо йўқ ва етказиб бериш бўйича хавфсизлигимиз тўлиқ таъминланган”.

Сообщение Турк экспортёрлари Ҳиндистон олма бозорининг 40 фоизини эгаллаш ниятида появились сначала на EastFruit.

Россияда анча узоқ давом этган турғунликдан сўнг пиёзга талаб кучайиб кетди, бу эса маҳаллий фермерларга ушбу маҳсулот нархини ошириш имконини берди, дея хабар бермоқда EastFruit лойиҳаси таҳлилчилари. Маҳсулот таннархи ошишига асосий сабаб, сифатли пиёз захираларининг тез қисқариши бўлди. Фермерларнинг сўзларига кўра, бугунги кунга келиб, омбордаги пиёз сифати тез бузилишда давом этмоқда, чунки, кўпчилик узоқ муддат сақлашга яроқсиз бўлган маҳсулотларни омборга жойлаган эди.

Лойиҳанинг кундалик мониторинги маълумотларига кўра, айни дамда маҳаллий фермерлар юқори сифатли пиёзни 13-22 рубл/кг (0,17-0,29 доллар/кг)дан сотмоқда, бу бир ҳафта аввалгидан ўртача 10 фоизга қимматроқдир. Улгуржи савдо компаниялари вакилларининг сўзларига кўра, бугунги кунда юқори сифатли пиёзни керакли ҳажмда топиш жуда қийин. Бозордаги асосий таклиф сотиш муддати чекланган маҳсулотлар бўйичадир. Керакли ҳажмда сифатли пиёзга эга бўлган фермерлар бугунги кунда ушбу маҳсулотни кичик партияларда ёки илгари тузилган шартномалар бўйича сотишмоқда.

Шуни қайд этиш жоизки, айни пайтда Россияда пиёз нархи ўтган йилнинг шу даврига нисбатан ўртача 22 фоизга юқори. Шу билан бирга, бозор иштирокчилари ушбу сегментдаги нархларнинг ўсиш тенденцияси бундан кейин ҳам давом этишини ва фермер хўжаликларида захиралар камайишига қараб, пиёз нархининг ўсиш суръати тезлашишини истисно қилишмаяпти.

Сообщение Россияда пиёз нархи узоқ давом этган турғунликдан сўнг яна қимматламоқда появились сначала на EastFruit.

Ўзбекистон сабзи бозоридаги вазият кўпчилик учун тушунарсиз бўлиб қолмоқда. Ўзингиз баҳо беринг, ҳозирги кунда сабзи нархи ўтган йилга нисбатан деярли уч баробар ва йилнинг шу даври учун одатдагидан олти баробар юқори! Бироқ, шундай баланд даражага қарамай, нархлар келгусида ҳам кўтарилиш тенденциясига эга.

EastFruit таҳлилчилари бундай ноодатий вазиятнинг сабабларини аниқлашга ҳаракат қилишди.  Балки Ўзбекистонда сабзи етиштириш камайгандир? Бироқ, аслида бунинг тескариси. Балки, яна Россия сабабдир, зеро, 2021 йил ёзида Ўзбекистон сабзисининг Россияга экспорти кескин кўтарилди. Йўқ, бундай деб ҳам бўлмайди, ҳозир Ўзбекистонда сабзининг улгуржи нархи Россиядагидан ҳам баланд, шунинг учун уни Россияга экспорт қилишда маъно йўқ. Хўш, унда Ўзбекистон учун муҳим сабзавот тури бўлмиш ушбу маҳсулот нархи юқори эканининг сабаби нимада?

Даставвал Ўзбекистонда сабзи етиштириш ҳажмини кўриб чиқамиз. EastFruitнинг ўзбек жамоаси фермерлардан 2021 йилнинг октябрь-ноябрь ойларида йиғиб олинадиган сабзи ҳосили ва 2022 йилнинг март ойида йиғиб олинадиган сабзи ҳосили истиқболлари ҳақида сўради.

Ижтимоий тармоқларда ушбу сабзавотнинг рекорд нархлари ҳақида кўплаб мемлар тарқалган баҳор-ёз даврида Россияга юқори нархлар ва рекорд даражадаги экспорт ўзбек фермерларини сабзи экиладиган майдонларни кескин оширишга ундади.  Фермерларнинг маълумотларига кўра, 2021 йилнинг июлида октябрь ва ноябрь ойларида йиғиб олинадиган кечпишар сабзининг экин майдонлари камида икки баробар кўпайтирилди. Бу сабзининг ҳосилдорлиги ўтган йиллардагидан унчалик фарқ қилмагани боис, табиийки, 2021 йилнинг октябрь-ноябрь ойларида ҳосил ҳажми икки баробардан зиёд ошди.

Бироқ, Россия ва Беларусдаги нархларнинг юқори даражасига қарамай, (уларни ҳам ҳисобдан чиқармаслик керак, чунки, ҳозир ушбу икки мамлакатда минтақадаги барча мамлакатлар орасида сабзининг энг юқори нархлари қайд этилмоқда), 2021 йилнинг октябрь-декабрь ойларида Россия бозорига сабзи экспорти фақат 9 фоизга ўсди. Бундан ташқари, биринчи графикда кўриб турганингиздек, Ўзбекистонда сабзи нархи ҳозир Россиядагидан ҳам юқори. Шунинг учун экспортнинг сезиларли таъсири аталмиш омил ўз-ўзидан йўққа чиқади.

Табиийки, суҳбатлашилган фермерларнинг фикрига кўра, ҳозир Ўзбекистонда сабзи кўп, экспортнинг иқтисодий маъноси йўқ ва ушбу ҳажмлар бозорга катта босим ўтказиши, нархлар тушиши керак.  Аммо улар ўсиб бормоқда!  Бундан ташқари, биз биламизки, бир ойдан камроқ вақт ичида, яъни март ойида қишки сабзи йиғим-терим бошланади. Бу ерда ҳам фермерлар  майдоннинг икки баробар оширилиши ҳақида гапиришяпти.

Мазкур ҳолатнинг биргина изоҳи бор ва буни биз суҳбатлашган Ўзбекистон сабзавот бозори вакиллари ҳам тасдиқлайди – трейдерларнинг 2021 йил сценарийси такрорланишига ишончи комил. Ва шуни айтиш жоизки, бу жуда дадил тахмин.

Трейдерлар нимани кутмоқда?

Улар Россия бозорида сабзи нархи камида уч баробар ошиб, ўтган йилгидек ҳар бир килограмм учун 90 АҚШ центига етишини кутишмоқда. Акс ҳолда, ҳозир Ўзбекистонда катта ҳажмда сабзи сақлашнинг иқтисодий маъноси йўқ.

Қизиғи шундаки, фермерларнинг тасдиғига қараганда, трейдерлар ҳозир ҳам сабзини катта ҳажмда сотиб олиб, сақлашмоқда. Яъни, Ўзбекистонда сабзи савдоси анча фаол, лекин сақлаш учун катта ҳажмлар олиб қўйилаётгани – трейдерларнинг сабзини экспорт эҳтиёжлари учун сотиб олишаётгани ҳақидаги фикрни яна бир бор тасдиқлайди.

Ўзбекистоннинг жанубий вилоятидагилар кечпишар сабзи ҳосилининг бир қисмини ерда  қолдириб, уни йиғиб олишга шошилишмаяпти. Агар  қаттиқ совуқ бўлмаса, бу сабзини сақлашнинг арзон ва сифатли усули.  Шунингдек, бозор иштирокчилари сабзавот омборларида сабзи жуда кўп эканини тасдиқлашмоқда ва уларнинг баъзилари айтишмоқдаки, «омборлар  2021 йилги кечпишар сабзи ҳосилига тўла».

Айниқса, эртаги сабзи ҳосили икки баробар ошиши мумкинлигини ҳисобга олсак, Ўзбекистоннинг ички бозори бундай ҳажмдаги сабзини ўзлаштира оладими-йўқми, деган савол туғилади. Жавоб эса аниқ – албатта йўқ. Зеро, трейдерлар нархлар ошишини кутишмоқда ва Ўзбекистонда сабзи нархи, одатда, Россия бозорида кўтарилсагина кескин қимматлайди.

Россияда яқин ойларда  сабзи нархи уч баробар ошиши мумкинми?

Аслида, кетма-кет икки йил давомида бу ҳолат ҳеч  содир бўлмади, аммо бу мумкин эмас дегани ҳам эмас. Ўтган йили Россияда сабзи етиштириш учун об-ҳаво шароити мақбул бўлмагани ва ушбу сабзавот ҳосилдорлиги пасайгани мазкур сценарийни қўллаб-қувватлаши мумкин. Аммо ўтган йили сабзи экиладиган майдонлар кенгайди, шунинг учун уни етиштириш ҳажми ҳам кўпайди.

Шунингдек, Россиядаги сўнгги сабзи мавсуми бир қанча ноодатий хусусиятлари билан фарқ қилди, уларнинг такрорланиши Ўзбекистон трейдерларининг 2022 йилнинг март-июнь ойларида ушбу сабзавотни Россияга экспорт қилишдан юқори даромад олиш орзуси рўёбга чиқиши учун зарурий шарт бўлади.

2021 йилги совуқ баҳор Россияда маҳаллий эртаги сабзавот ҳосилини йиғиб олиш бошланишини кечиктирди ва шунга ўхшаш вазият Россия Федерациясига қўшни мамлакатларда ҳам кузатилди. Иккинчидан, кучли ёмғир мавсуми эртаги лавлаги ва сабзи ҳосилини йиғиб олишга тўсқинлик қилди. Учинчидан, қўшни мамлакатларда ҳам ўтган йилги сабзавот захиралари тез якунига етди. Натижада, бозор талабини қондириш учун ҳеч нима қолмади ва нархлар кескин кўтарилди.

Бу 2022 йилда яна такрорланиши мумкинми?  Мазкур эҳтимолни истисно қилиб бўлмайди, аммо, воқеаларнинг бундай ривожи эҳтимоли жуда паст.

Бироқ, 2021 йил баҳорини 2022 йил баҳоридан сезиларли даражада ажратиб турадиган яна бир муҳим жиҳат бор. Ва у Россия билан эмас, балки, Ўзбекистон билан боғлиқ. Ўтган йили баҳорда Ўзбекистоннинг сабзи захираси эртаги сабзи ҳосили ҳисобга олинганда 2022 йилга нисбатан бир неча баробар кам эди.

Россияда сабзи нархи кўтарила бошлаган тақдирда ҳам, Ўзбекистон фермерлари ва экспортёрлари нархни тезда пасайтириб, уни катта ҳажмда экспорт қила бошлашади.

Шу боис, Ўзбекистон сабзи бозоридаги воқеалар ривожига оид прогнозимиз у қадар тасалли бера олмайди: агар бозор иштирокчиларидан олинган маълумотлар реал вазиятни англатадиган бўлса, ўзбекистонлик сабзавот трейдерларининг аксарияти катта зарар кўриши мумкин, чунки, сабзи нархининг Ўзбекистонда баҳор фаслида, яъни, март ойидаёқ пасайиши эҳтимоли юқори. Бу вақтда омборлардаги кузги сабзи сифати тез ёмонлаша бошлайди ва зарарга кирмаслик учун уни сотишга шошилиш керак бўлади.

Шу билан бирга, бозорда  эртаги қишки сабзининг янги ҳосили пайдо бўлади, у ҳам нархларга босим ўтказади, жанубий ҳудулардаги фермерлар эса куздан қолган сабзини қазий бошлайдилар, у ҳам сотувга чиқарилади. Ана шу пайтдаёқ, воситачилар ва улгуржи савдогарлар учун 2021 йил сценарийси амалга ошмаслиги аён бўлади, демак, захираларни арзон нархда сотиш  бошланади. Ахир, улар ҳозир жуда баланд.

Шунга ўхшаш ҳолатлар аксарият мамлакатларда кўп бор содир бўлган. Бундан бир неча йил аввал Тожикистонда кўплаб трейдерлар катта зарар кўрган эди. Ўрта ҳисобда, ҳар уч-тўрт йилда бир бор баҳорда сабзавот ва картошка нархининг кескин пасайиши ҳолати (ҳатто кузги нархларга нисбатан ҳам) Украинада ҳам содир бўлади.

Такрор айтамиз, бу бозор ва об-ҳаво омиллари ўзгартириши мумкин бўлган эҳтимолий сценарий.  Бироқ, аниқ айтиш мумкинки, бугунги кунда баҳор ойларида қайта сотиш мақсадида жорий юқори нархларда ва катта ҳажмда сабзи сотиб олиб уни сабзавот омборларида сақлаш – юқори даражада рискли операциядир.

Сообщение Ўзбекистонлик трейдерлар баҳорда Россия бозорида сабзи нархи уч баробар ошишига умид қилиб, беҳуда пул тикишмоқда появились сначала на EastFruit.

Узум етиштирувчилар ва экспортёрлар уюшмаси раиси Георге Габерь agroexpert.md муҳарририга Молдованинг ўзгарувчан иқтисодий шароитларида иссиқхона узумини етиштириш истиқболлари ҳақида гапириб берди.

– Нима деб ўйлайсиз,  қурилиш материаллари ва энергия ресурслари нархларининг ошиши (яқин истиқболда нархлар ошишдан тўхташи даргумон) жараёни авваллари Молдова Республикасида машҳур бўлган бизнес – иссиқхонада хўраки узум етиштириш жараёнига таъсир этадими?

— Иссиқхонада хўраки узум етиштириш қуйидаги икки асосий муаммони ҳал этишга қаратилган, биринчидан, эртаги навли узумнинг пишиш муддатини олдинга суриш. Молдовада иссиқхона узуми бозорга классик очиқ плантацияларда етиштирилган худди шу навли узумларга нисбатан тўрт-беш ҳафта аввал чиқади. Иккинчидан, ўсимликларни атроф-муҳитнинг салбий таъсиридан ҳимоялаш:  баҳорги экстремал совуқлар, ҳаддан зиёд ёғингарчилик ва бошқалар – буларнинг барига иссиқхона энг яхши ечим бўла олади. Натижада, фермерлар юқори сифатли маҳсулотларни мавсумдан ташқари вақтда максимал нархда сотиш имкониятига эга бўлишади. Сўнгги пайтда содир бўлган жадал иқлим ва бозор ўзгаришлари иссиқхонада узум ҳамда бошқа экинларни етиштириш ҳажмини пасайтирмаяпти, аксинча, ушбу бизнеснинг жозибадорлигини янада оширмоқда. Бу жаҳоннинг қишлоқ хўжалиги соҳаси юксак ривожланган кўплаб мамлакатларида кузатилмоқда.

– Бироқ, рисклар (иқлим, энергетика, эпидемик, сиёсий ва бошқа омиллар билан боғлиқ) ортиб бораётгани сабабли, жаҳон бўйлаб деярли барча озиқ-овқат маҳсулотлари нархи, мана, бир неча йилдирки, ошяпти. Хўраки узумни, айниқса, оммавий савдо мавсумидан ташқари, кундалик истеъмол билан боғлиқ асосий озиқ-овқат маҳсулотлари сирасига киритиш қийин. Ҳатто у яхши маънода «стереотип ва культ» элементи ҳисобланган Молдовада ҳам ҳолат шундай. Бу қиммат маҳсулотга талаб ҳамма жойда чекланган ва иқтисодий қийинчиликлар кучайгани сари у камайиб бораверади. Қандай қилиб, юзага келган ҳозирги вазиятда харажатларни камайтириш ва рақобатбардошликни ошириш мумкин?

— Молдовада узум иситилмайдиган иссиқхоналарда етиштирилади. Бироқ, фермерлар баъзан, яъни, баҳорги совуқлар даврида уни иситишларига тўғри келади. Бундан ташқари, нафақат иссиқхонада, балки бир қатор технологик процедуралар давомида экин материалини етиштириш жараёни кўп энергия талаб қилади. Биз бу вазиятдан энг кам харажат билан чиқиб кетиш йўлларини излашимиз керак. Лекин баъзан оптимал ҳароратни сақлаб туриш учун, масалан, электр конвекторлардан фойдаланиш керак бўлади. Истиқболда, шубҳасиз, харажатлар ошади. Бунинг олдини олиш учун нима қилиш керак? Масалан, иссиқхона учун замонавий кўп қатламли қоплама материаллари. Баъзи ҳолларда (Молдовада ҳозир мавжуд) иссиқхоналарни қисман қуёш батареялари панеллари билан қоплаш мумкин.

Бироқ, шу билан бирга, иссиқхонада фақат истеъмолчининг тўлов қобилияти юқори бўлган, бозорда талабгир – уруғсиз, йирик мевали хўраки узум етиштириш иқтисодий жиҳатдан оқилона эканлигини таъкидламоқчиман. Мисол учун, «Аватар» каби навларни айтиш мумкин.  Айни пайтда мен жуда қиммат хўраки узум навлари учун патентга эга бўлган жаҳонга машҳур Америка компанияси билан энг яхши узум етиштириш хўжаликлари ўртасида салоҳиятли ҳамкорлик бўйича музокаралар олиб бормоқдаман. Ишончим комилки, Молдова  узумчилиги шу йўналишда ривожланади.

— Дарвоқе, маҳсулотлар сифати ва бозор жозибадорлиги масаласига тўхталсак. Молдова узумининг сифат кўрсаткичларини белгиловчи регламент ишлаб чиқилиши ғоясини асосли ва истиқболли деб ўйлайсизми?

— Бундай ғояларнинг келиб чиқиши сабабларини тушунаман. Очиғи, улар  экспорт маҳсулоти сифатини ошириш, Молдова узумчилигининг жаҳон бозоридаги нуфузини юксалтириш каби эзгу мақсадларга йўғрилган.  Бироқ, менимча, муаммога бошқачароқ ёндашилса, тўғри бўлади.

Узумнинг хавфсизлиги ва сифатини тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий базани – мавжуд воқеликларни ҳисобга олган ҳолда – қайси бозор(ташқи ёки ички)га сотилишидан қатъи назар,  ўзгартириш керак.

Менимча, фитосанитария сертификатларини сиртдан, маҳсулот юклангандан кейин ва бозорга жўнатиш кутилаётганда бериш мумкин эмас. Менимча, АNSA инспектори, албатта, узумнинг ҳар бир экспорт партиясини юклашда иштирок этиши лозим. Бу техник жиҳатдан осон эмас, лекин шундай бўлиши зарур. Ўшанда узум сифатига оид саволлар ва даъволарнинг аксарияти шунчаки пайдо бўлмайди.

Сообщение Эксперт фикри: Иссиқхонада фақат юқори нарх сегментидаги узум навларини етиштириш керак появились сначала на EastFruit.

Жаҳон озиқ-овқат харитаси одамлар нима истеъмол қилиши ҳақидаги энг йирик халқаро рўйхатга айланади.

«Озуқа сифати глобал лойиҳаси» (GDQP) – Gallup, Гарвард Глобал Саломатлик ва аҳоли департаменти ҳамда озуқа яхшиланиши учун глобал альянс (GAIN) ўртасидаги ҳамкорликдир.  Ушбу лойиҳа доирасида тадқиқотчилар бутун жаҳон бўйлаб овқатланиш моделлари ҳақидаги маълумотларни бирлаштирган ва визуал тарзда акс эттирувчи “Жаҳон озиқ-овқат харитаси”ни яратишади.  Жаҳон озиқ-овқат харитаси Рокфеллер фонди томонидан молиялаштирилади, деб ёзмоқда «АгроБизнес«.

GDQPда мамлакатлар бўйлаб рацион ҳақидаги мунтазам, ишончли ва таққослаш мумкин бўлган маълумотлар йиғилишини таъминлаш учун керакли воситалар ишлаб чиқилди. Асосий восита – бу рацион сифати сўрови (DQQ) бўлиб, у беш дақиқа вақтни олади, лекин аҳолининг овқатланиш тартиби ҳақида жуда кўп маълумот беради. DQQ барча шаклларда тўйиб овқатланмаслик билан боғлиқ озиқ-овқат сифатининг бир қанча ўлчовларини, жумладан, рационнинг хилма-хиллиги, шунингдек, диабет, юрак қон-томир касалликлари каби юқумли бўлмаган хасталиклар учун хавф омилларини билиш учун ишлатилади. Саволлар 29 та озиқ-овқат гуруҳини, жумладан, соғлом ва зарарли озуқаларни истеъмол қилиш ҳақидаги маълумотларни тўплайди.

Шунингдек ўқинг: 2022 йил учун агро-прогноз: нархларнинг рекорд даражада ўсиши, ўғитлар танқислиги, ҳосилдорлик пасайиши ва ишчи кучи етишмовчилиги

Ҳар бир мамлакатга хос сўровномани яратиш учун лойиҳа жамоаси ҳар бир минтақада энг кенг тарқалган маҳсулотларни аниқлаш учун 104 мамлакатдаги одамлардан маълумот олди. Умуман олганда, 750 нафардан зиёд киши қайси маҳсулотлар кенг тарқалгани ва улар қандай номланиши ҳақида маълумот берди. Бу бутун жаҳонда одамлар нима истеъмол қилиши ҳақида тизимли ва таққослаш мумкин бўлган маълумотларни тўплашга бўлган биринчи уринишдир.  Якуний харита 2023 йилга қадар DQQ маълумотларидан фойдаланган ҳолда тузилади ва бу маълумотни қизиқарли, интерактив форматда акс эттиради ҳамда томошабинларга маҳаллий озиқ-овқат билан боғлиқ одатларни таништириш учун ҳар бир мамлакатга виртуал ташриф буюриш имконини беради. Харитага Рокфеллер жамғармаси  ҳам қўллаб-қувватлайдиган Озиқ-овқат ташаббуси даврий жадвалидан олинган озиқ-овқат таркиби маълумотлари ҳамроҳлик қилади. Ушбу маълумотлар озиқ-овқат сифатини яхшилашнинг маданий жиҳатдан мақбул усуллари ҳақида муҳим маълумот беради.

Сообщение Жаҳон озиқ-овқат харитасини яратиш чора-тадбирлари 2023 йилда якунланади появились сначала на EastFruit.

Молдова ҳукумати мева маҳсулотларининг сифати ва уларни сотишга қўйиладиган талаблар тўғрисидаги меъёрий ҳужжатга ўзгартиришлар киритди ва ушбу ҳужжатга мувофиқ назорат қилинадиган мева/сабзавотларнинг рўйхатини тасдиқлади. Мамлакат Вазирлар Маҳкамасининг янги қарори миллий меъёрий-ҳуқуқий базага Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Европа Иқтисодий Комиссияси (UNECE) стандартларининг кенгайтирилган ва янгиланган қоидаларини ўз ичига олади. Хусусан, мева-сабзавотларни Extra, I ва II сифат тоифаларига ажратиш учун БМТ томонидан Европа учун қабул қилинган мезонлар жорий этилмоқда.

Молдованинг сифат менежменти борасидаги мутахассислари қайд этишича, мамлакатда шу пайтга қадар амалда бўлган мева маҳсулотлари сифати бўйича давлат қоидалари фақат UNECE стандартларининг айрим умумий талаблари билан синхронлаштирилган. Зеро, яқинда қабул қилинган (лекин расман эълон қилинмаган) ҳукумат қарори ҳам ушбу стандартларнинг махсус талабларини амалга оширади.

Яъни, калибр ва вазннинг ўзига хос параметрлари миллиметр ва граммда белгиланади, улар асосида мевалар у ёки бу сифат тоифасига киритилади. Ушбу қоидалар маҳаллий етиштирилган мева маҳсулотларига ҳам, импорт қилинадиганларига ҳам тааллуқли бўлади. Муҳими, Молдова учун экзотик саналган бир қатор мевалар (тропик, цитрус мевалар ва бошқалар) учун биринчи марта давлат сифат стандартлари жорий этилмоқда. Шунингдек, озиқ-овқат хавфсизлиги бўйича миллий агентлик – АNSA инспекторлари биринчи бор мамлакат ички бозорида сотилаётган мева- сабзавотларнинг кенг ассортименти сифатини назорат қилиш (муайян тоифага мувофиқлиги) бўйича батафсил кўрсатмалар олади.

Шунингдек ўқинг: Молдова GLOBALG.A.P ва GRASP стандартларига мувофиқ, постсовет ҳудудида мева бизнесини сертификатлаш бўйича етакчилик қилмоқда

Бундан ташқари, экспертларнинг фикрига кўра, Молдовада UNECE билан синхронлаштирилган давлат стандартларини мажбурий жорий этиш туфайли ҳеч қандай халқаро хавфсизлик ва сифат стандарти бўйича сертификатланмаган Молдова қишлоқ хўжалиги экспортёрларининг катта қисми мева-сабзавотларни сифат тоифалари бўйича Европа усулида таснифлаш борасида тасаввурга эга бўлади. Бу кенг маънода экспортни тартибга солиб, унинг таркибида гомоген сифатли мевалар етказиб бериш улушини ошириш имконини беради.

Сообщение Молдовада мева-сабзавотлар сифати бўйича давлат талаблари кенгайтирилди появились сначала на EastFruit.

EastFruit маълумотларига кўра, Тожикистон бозорида Украина ва Молдовадан улгуржи олма партиялари пайдо бўлган, улар маҳаллий боғбонлар маҳсулотларининг нисбатан паст нархи ва ҳажмда ҳаддан зиёд эканига қарамай, жуда муваффақиятли сотилмоқда. Хўш, нега импорт қилинган қиммат олма харидоргир-у, маҳаллий маҳсулотлар арзон ва кўп бўлса-да катта қийинчилик билан сотилмоқда?

БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) маслаҳатчиси Бахтиёр Абдувоҳидовнинг сўзларига кўра, маҳаллий ва хориж олмаси бутунлай бошқа-бошқа сегментларда сотилади. «Супермаркетлар харидорлари импорт қилинган олмани афзал кўришади, чунки, у юқори сифат параметрларига эга: йирик калибрли, олма ҳажми ва ранги бўйича сараланган, ташқи кўриниши чиройли ва яхши сақланади. Бу эса табиийки, супермаркетлар рискини камайтиради», дейди эксперт.

Унга кўра, Молдова олмаси улгуржи тартибда 22 сомоний/кг дан (1 килограмми тахминан 1,95 доллар!) сотилаётган бўлса, Украина олмаси 19 сомоний (1,69 доллар) туради.  Бозорда Молдованинг «Голден Делишез» навли олмаси ва Украина қизил олмаси бор. Шу билан бирга, маҳаллий Тожикистон олмасини 2,5 баробар арзонга – 8 сомоний (0,71 доллар)дан, паст сифатли олмани эса улгуржи 3-4 сомоний/кг (0,26-0,36 доллар)дан сотиб олиш мумкин.

EastFruit компанияси олманинг улгуржи нархлари бўйича ўтказган мониторинг шуни кўрсатмоқдаки, Тожикистонда олманинг улгуржи нархлари Молдова ички бозорига нисбатан ўртача икки баробар ва Украинага нисбатан уч ва ундан кўп баробар юқори. Айни пайтда сифат жиҳатидан Молдова ва Украина олмаси Тожикистон олмасидан устун туради!

“Олма нархи юқорилиги фонида тожикистонлик боғбонлар олма бизнесидан хафсаласи пир бўлганини, у фойдасиз бизнес ҳисобланишини тез-тез эшитиб турамиз! Менимча, асосий сабаб мамлакатда интенсив боғдорчилик бўйича жуда катта билим ва тажриба етишмаслигидир. Бу эса кўплаб хатоларга олиб келади, ҳосилдорлик ниҳоятда кам, маҳсулот сифати эса Молдова ва Украинаникига нисбатан паст бўлади. Аммо замонавий боғдорчиликда бизнес муваффақияти маҳсулот сифати ва уни етиштириш самарадорлиги билан белгиланади”, дейди ФАО инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Бундан бир ярим йил аввал биз “Нега Тожикистон боғбонларининг интенсив олма боғларидан хафсаласи пир бўлган?” сарлавҳали мақолада, шунингдек, “Ўзбекистон, Қозоғистон ва минтақанинг бошқа мамлакатларидаги интенсив боғдорчилик ҳамда олма бизнеси бўйича топ-10 асосий муаммолар” деб номланган мақолада ушбу муаммоларнинг сабабларини батафсил баён этиб, таҳлил қилган эдик.  Ўшандан бери технология борасида озроқ ютуқларга эришилди, аммо маҳсулот етиштириш ҳажми ҳам ортиб, олма нархига путур етказди ва кам маҳсулдорликка эришаётган боғбонларнинг муаммоларини кучайтирди.

Натижада 2021/22 йилги мавсумда Тожикистон олмасининг нархи ўтган йилга нисбатан ўртача 33 фоизга паст бўлган. Шунга қарамай, ҳозирнинг ўзида бозорда импорт қилинган олма мавжуд ва унга талаб юқори.

«Менимча, Тожикистонда олма етиштириш бўйича инвестициялар бизнесга профессионал ёндашув шарти билан (яъни, ҳам олма етиштириш, ҳам  ишлов бериш ва ҳам сақлаш бўйича) ҳали ҳам жуда жозибадор бўлиши ва мамлакатда олма нархининг юқори даражаси ҳисобга олинса, бизнес Украина ёки Молдовадагидан кўра даромадлироқ бўлиши мумкин», дея хулоса қилди Андрий Ярмак.

Сообщение Украина ва Молдова олмаси Тожикистонда маҳаллий маҳсулотлар кўплигига қарамай, муваффақиятли сотилмоқда появились сначала на EastFruit.

ФАО озиқ-овқат нархлари индекси ва истеъмолчилар сезгисига кўра, ҳозирги кунда жаҳон озиқ-овқат нархлари, айниқса, Шарқий Европа ва Марказий Осиё минтақаларида рекорд даражада юқори. Бироқ, менинг фикримча, бу ҳали ҳаммаси эмас. 2022 йилда озиқ-овқат маҳсулотлари, жумладан, сабзавот ва мевалар нархи янада кескин ошиши, тарихий рекордларни янгилаши эҳтимоли юқори, деб ҳисоблайман.

Минтақа мева-сабзавот тармоғи вакиллари юқори даромад кутишлари керакми?

Йўқ, мен бундай деб ўйламайман ва сабабини тушунтиришга ҳаракат қиламан. Аммо ўз навбатида, шуни ҳам  таъкидлашим керакки, кўплаб фермерлар учун 2022 йил муваффақиятли кечиши мумкин.

Аввало, келинг, нима учун ҳозир жаҳонда озиқ-овқат қиммат эканлигини тушуниб олайлик. Мен сабабларнинг бир нечта тоифаларини кўрмоқдаман:

А) Макроиқтисодий

Б) Саноат

В) Сиёсий

Г) Логистик

Д) Энергетик

Ушбу сабабларни эркин тарзда қисқача тушунтиришга ҳаракат қиламан:

1. Сиёсий сабаблар – маҳсулотлар экспорти ёки импортига чекловлар сони ортиб бораётгани, шунингдек, турли мамлакатлар ўртасида давом этаётган савдо урушлари ҳозирги вақтда жаҳон нархларига катта таъсир кўрсатмоқда. Яъни, эркин бозор фаолиятининг чекланиши ва унга давлат ҳукуматлари аралашуви мисолида намоён бўлувчи ҳамма нарса шу мамлакатлар аҳолиси учун озиқ-овқат нархлари ошишига олиб келмоқда. Бошқача айтадиган бўлсак, сўнгги йилларда биз кузатган глобаллашув жараёни ҳар бир транзакция учун харажатлар камайиши ҳисобига маҳсулотлар арзонлашувига олиб келди, аммо ҳозир у тескари йўналишда ривожлана бошлади: давлатлар божларни оширмоқда, давлат томонидан тартибга солишнинг турлича усуллари жорий қилинмоқда, захиралар оширилмоқда.
2. Макроиқтисодий сабаблар ҳозир жаҳондаги маҳсулотлар нархига асосий таъсир кўрсатмоқда. Афсуски, пандемия даврида жаҳонда жуда кўп пул “чоп этилди” – бу пуллар нархлар ошишига қарамай, талаб камайишига йўл қўймаяпти. Йил охирида АҚШдаги инфляция 7 фоизга баҳоланди – бу деярли 40 йил ичидаги энг юқори кўрсаткичдир! Яъни, агар сиз пулни долларда жамғарган бўлсангиз, унда 2021 йил бошидаги 100 долларингиз 93 доллар бўлиб қолди. Табиийки, инфляция озиқ-овқат нархлари ошишига ҳам олиб келади!
3. Логистика масаласи сабзавот ва мевалар савдоси билан шуғулланувчи ҳар бир кишига маълум. Жаҳон тарихдаги энг шафқатсиз логистик инқирозлардан бирини бошдан кечирмоқда. Ва ҳозирча уни ҳал этишнинг уддасидан чиқиб бўлмаяпти. Бир мамлакатдан бошқасига озиқ-овқат етказиб бериш нархи доимий равишда ўсиб бормоқда ва етказиб бериш имконияти ҳар доим ҳам, ҳатто юқори нархларда ҳам мавжуд эмас! Йил давомида транспорт харажатлари ўртача 3-4 баробар ошди ва нафақат денгиз контейнерлари, балки қуруқликдаги ташув нархи ҳам қимматлаган. Кўпгина мамлакатларда юк машиналари ҳайдовчиларининг етишмаслиги муаммоси ҳам бор. Бунга Cоvid-19 сабабли саёҳат билан боғлиқ вақти-вақти билан ўрнатилаётган чекловлар муаммосини ҳам қўшамиз.  Ва буларнинг бари, албатта, истеъмолчи тўлайдиган товарлар нархларига кўчади!
4. Тармоқ сабаблари фақат маълум бир тармоқ ёки маҳсулот тоифаси учун муҳим бўлган сабаблардир. Масалан, жаҳонда олма ҳаддан зиёд етиштирилган бўлса ва бу мева тренд (мода) маҳсулот бўлмаса, истеъмолчида пул бор бўлса-да, унинг истеъмоли ўсмаслиги мумкин, демак, нархлар ҳам кўтарилмаслиги эҳтимоли баланд. Мен ушбу сабабларни блогнинг мазкур қисмида батафсил кўриб чиқмайман, чунки, ҳар бир маҳсулот тури учун вазият кескин фарқлидир. Фақат шуни қайд этмоқчиманки, ғалла, шакар, ёғ-мой, маълум даражада гўшт ва сут каби оммавий хом ашё етиштиришга йўналтирилган тармоқлардан кўра сабзавот ва мевалар учун тармоқ сабаблари муҳимроқдир.
5. Энергетик сабаб озиқ-овқат нархи ўсишига ҳозир ҳам сезиларли таъсир кўрсатмоқда, аммо 2022 йилда бу асосийси бўлади. Шунинг учун мен бу хусусда батафсилроқ алоҳида ёзаман. Айтиш мумкинки, энергия компоненти озиқ-овқат нархларига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади. Нефть ва газ нархи ошиши бевосита шакар, маккажўхори ва айрим ўсимлик мойлари нархи ошишига ва билвосита бошқа маҳсулотлар нархи қимматлашига олиб келади. Қандай қилиб нефть шакар ва маккажўхори нархига таъсир кўрсатмоқда? Саволга жавоб жуда оддий – биоэтанол орқали. Нефть қанчалик қиммат бўлса, биоэтанол ишлаб чиқариш шунчалик фойдали бўлади ва етиштирилган шакарқамиш ҳамда маккажўхори ҳажми биоэтанол ишлаб чиқаришга йўналтирилади, демак, шакар ва озуқа ишлаб чиқариш учун улар шунча кам таклиф қилинади. Шунда нархлар аниқ ошади. Мен билвосита таъсирни олма мисолида тушунтираман – кўплаб нефть экспорт қилувчи мамлакатлар учун бу экзотик маҳсулот мамлакат энергия экспортидан кўпроқ даромад олина бошланганда катта ҳажмда импорт қилинади. Бундан ташқари, нархларга логистика нархи ошиши (лекин бу унчалик муҳим эмас) ва ўғитлар нархи ошиши таъсир кўрсатиши ҳам бор. Ва худди шу ерда менинг блогимнинг асосий ғояси ниҳоят «очилади», шунинг учун энди бу хусусда батафсил…

Ҳозир жаҳонда минерал ўғитларнинг ўртача нархи ўтган йилга нисбатан 70-80 фоизга ошди. Аммо бу ўртача кўрсаткич. Энг сезиларли ўсиш барча қишлоқ хўжалиги экинлари ўсиши учун асос ҳисобланмиш азотли ўғитлар нархларида бўлди.  Азотли ўғитлар нархида 80-90% гача харажатлар табиий газ харажатларидир!  Ва у Европада бир йил аввалгидан ўртача 10 баробар қимматроқ.

Шунга кўра, азотли ўғитлар ишлаб чиқарадиган кўплаб заводлар шунчаки фаолиятини тўхтатди, чунки, ишлаб чиқаришнинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини сақлаб қолиш учун азотли ўғитлар нархини 5-8 баробар ошириш керак. Бироқ, ўғитни бу нархда ҳеч ким сотиб олмайди.

Аммо, ўғитлар, сўнгги пайтларда газ нархининг бироз пасайишига қарамай, қимматлашда давом этмоқда. Чунки, оммавий ишлаб чиқариш мавсуми яқинлашяпти ва ўғит бўйича таклифлар кескин камайди. Талаб эса юқорилигича қолмоқда!

Худди ўша маккажўхорини етиштириш таннархида ҳам ўғит харажатларининг улуши 30-45% га етади!  Маккажўхори озуқа ишлаб чиқариш учун асосдир ва бу, табиийки, гўшт ва сут маҳсулотлари нархига таъсир қилади. Ва ҳатто балиқ нархларига ҳам, зеро, Осиёда балиқнинг асосий қисми океандан тутилмайди, балки етиштирилади.

Ва бу фақат битта экин билан боғлиқ мисол! Бошқа экинлар учун ҳам вазият худди шундай. Айни жиҳат мева-сабзавотларга ҳам тегишли бўлиб, бу ерда гектарига азотли ўғитларга бўлган эҳтиёж дала экинларини етиштиришдан кўра ўртача юқори бўлади!

Бу нима дегани? Бу шуни англатадики, ҳозир ҳамма 2022 йилда ҳосил етиштириш учун ўғит сотиб олаётган бўлса, кўпчилик, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда ўғитдан фойдаланишни камайтиради. Худди шу мамлакатларда фаол модда таркиби ва эълон қилингани ўртасидаги номувофиқлик билан кўплаб сохта маҳсулотлар пайдо бўлиши мумкин.

Албатта, мўъжиза содир бўлмайди: ўғитлар қанчалик кам бўлса, ҳосил шу қадар паст бўлади.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши учун ер майдонини кўпайтиришимиз мумкинми?  Йўқ. Бундан ташқари, майдон доимий равишда қисқариб бормоқда, лекин Ер юзи аҳолиси сони ўсиб бормоқда.  Шунга кўра, озиқ-овқат маҳсулотлари қимматлашмаслиги учун ҳар йили қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилишини сезиларли даражада ошириш зарур, токи, киши бошига тўғри келадиган маҳсулотлар сони ўзгармай қолгунча. Агар биз кичикроқ майдонда камроқ ўғит ишлатсак, унда ишлаб чиқаришнинг пасайишини кутишимиз керак!

Бунга қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосил бой берилиши муаммосига олиб келувчи иқлим ўзгариши омилини ҳам қўшамиз.  Бу борада, албатта, 2022 йилда омад кулиб боқишига умид қилиш мумкин, аммо омадга ишониб қолмаслик керак.

Жаҳон озиқ-овқат нархлари ҳаддан зиёд кескин ошиб кетишининг олдини олишга нима ёрдам беради, омаддан ташқари, албатта?

Технологиялар ривожланишини жадаллаштириш ва янада барқарор, самарали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига сармояларни кўпайтириш, шунингдек, Ер юзидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи аҳолининг экин етиштиришда янада самарали технологиялар ва маҳсулотлар маркетингига ёндашувлар ҳақидаги билимлари даражасини яхшилаш омили ҳам мавжуд. Бу биз ФАОда шуғулланадиган ишлар ва айнан шу жиҳат сўнгги йилларда озиқ-овқат нархи кескин ошишига йўл қўймасликка ёрдам берди.

Нега мева-сабзавот саноатининг барча вакиллари ҳам 2022 йилда озиқ-овқат нархлари ошиши мумкинлигидан хурсанд бўлишга шошилмасликлари керак?

Мен тўрт муҳим омилга эътибор қаратган бўлар эдим:

1) Юқорида айтиб ўтилган ички тармоқ омили

2) Ўғит етишмаслиги, материаллар ва жиҳозлар таннархи ўсиши ҳамда сифати ёмонлашуви омили

3) Ишчи кучи етишмаслиги омили

4) Истеъмолнинг эластиклиги омили

Ҳар бир тармоқ ва минтақа ичида вазият тубдан фарқ қилиши мумкин. Агар, масалан, голубикани оладиган бўлсак, етакчи экспортёр мамлакатларда ушбу резаворнинг ўртача  нархи йилдан-йилга пасаймоқда, шу билан бирга, уни етиштириш харажатлари ўсишда давом этяпти. Ушбу бозордаги олма ва бошқа кўплаб маҳсулотлар билан боғлиқ вазият ҳам шунга ўхшаш.

Шунга кўра, агар сиз ҳамма ишлаб чиқариш ҳажмини оширадиган сегментда ишласангиз, фақат инфляцияга таянмаслигингиз керак. Боз устига, 2022 йилда ишлаб чиқариш харажатлари жуда кескин ошади.

Ўғитлар ёки ўсимликларни ҳимояловчи воситалардан фойдаланишни камайтириш орқали пул тежашга ҳаракат қиладиган ишлаб чиқарувчилар ҳосилни бой бериш ва сифат ёмонлашуви муаммосига дуч келишади. Зеро, бозордаги товар нархини айнан сифат белгилаб беради – сифатли олма истеъмолчига керак бўлмаганидан 10 баробар қимматроқ сотилади.  Афсуски, бу кейинги мавсумда тез-тез содир бўлиши мумкин.

Ҳар доим жуда муҳим бўлган ишчи кучи етишмаслиги омили ҳам 2022 йилда кўплаб мамлакатларда асосий масалага айланади. Ҳа, Ўзбекистон ва Тожикистон бундай муаммога дуч келмасликлари мумкин. Ва умуман олганда, Марказий Осиё мамлакатлари учун бу, албатта, фақат маҳсулот ҳажми ҳақида эмас, балки сифат ҳақида ҳам ўйлай бошланса, ўз-ўзини танитиш учун муайян бир имкониятдир.

Аммо Украина, Молдова ва Грузияда бу омил, эҳтимол, биринчи марта (айниқса, резавор сегментида) ҳатто ишчи кучи харажатларининг деярли кафолатланган кескин ўсиши ҳисобга олинмаганда ҳам ҳосил бой берилишига олиб келади.  Мен 2020 йилда мева-сабзавот бизнесининг ҳали тўлиқ механизациялашмаган сегментларига жуда жиддий салбий таъсир кўрсата бошлаган Европа Иттифоқи мамлакатлари ва АҚШ ҳақида гапирмаяпман.

Шуни ҳам қайд этиш жоизки, транспорт бозори мутахассислари 2022 йилда транспорт тарифларининг пасайишини кутишмайди.  Ва бу харажатлар бутунлай истеъмолчига эмас, балки қисман ишлаб чиқарувчи зиммасига ҳам ўтади. Шунга кўра, бу омил ҳам мева-сабзавот сектори учун салбийдир.

Кўпчилик унутиб қўядиган яна бир жиҳат. Агар донли маҳсулотлар нархи йилига 30-40%га кўтарилса, бу нархнинг жуда жиддий ўсиши ҳисобланади. Лекин мева-сабзавот маҳсулотлари, кўпинча, бир неча баробар қимматлашади ёки арзонлашади. Масалан, карам, сабзи, лавлаги, картошка, пиёз ҳозир минтақамизнинг кўплаб мамлакатларида бир йил аввалгидан 3-5 баробар қимматроқ сотилмоқда.  Кўпгина мамлакатларда мевалар мавсумда ҳам бир неча баробар қимматроқ эди. Малина ва грек ёнғоғи 2021 йилда нарх рекордларини тўлиқ янгилади.

Ва бу ерда талабнинг эластиклиги омили намоён бўлади – кўплаб мева, резавор ва ёнғоқлар муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари эмас, шунинг учун нархлар кескин кўтарилган тақдирда уларга талаб камайиши мумкин. Ва бу узоқ муддатли салбий оқибатларга олиб келиши эҳтимоли юқоридир.

Ҳар қандай ҳолатда ҳам, 2022 йил қизиқарли бўлишни ваъда қилмоқда, аммо осон кечмайди.  Ва биз бу бозор имкон қадар шаффоф бўлиши учун қўлимиздан келганча ҳаракат қиламиз. EastFruit  порталининг фойдаланувчилари аудиторияси 2021 йилда илк бор миллион кишидан ошиб, бир йил ичида деярли икки баробар кўпайгани бежиз эмас, ахир!

Сообщение 2022 йил учун агро-прогноз: нархларнинг рекорд даражада ўсиши, ўғитлар танқислиги, ҳосилдорлик пасайиши ва ишчи кучи етишмовчилиги появились сначала на EastFruit.

2021 йилда Туркиядан 46,118 миллион долларлик 42,5 минг тонна қулупнай экспорт қилинди. Бу хусусда “Анадолу” агентлиги Эгей минтақаси экспортёрлари бирлашмалари ассоциациясининг ҳаволасига таяниб хабар бермоқда.

Ўтган йили Туркия қулупнайи 43 мамлакатда сотувга чиқарилди.

2020 йилда Туркия 25 миллион долларлик 25,6 минг тонна қулупнай экспорт қилди.

Ўтган йили Туркиядан қулупнай экспорти 2020 йилга нисбатан жисмоний жиҳатдан 66 фоизга, қиймат жиҳатидан эса 84 фоизга ошди.

Россия 2021 йилда Туркиядан қулупнайнинг асосий импортёрига айланди. Ушбу мамлакат пештахталарига 27,8 миллион долларлик қулупнай етказиб берилди.

ТОП-3 импортёрлар рўйхатига Руминия ($8,9 млн) ва Ироқ ($5,6 млн) ҳам кирди.

Султонҳисор Аграр палатаси раҳбари Юксел Йилмазўғлу Туркияда қулупнай етиштиришнинг салмоқли қисми жануби-ғарбий Ойдин вилоятининг айнан шу тумани ҳиссасига тўғри келишини айтди.

Шунингдек ўқинг: «Энг ширин аччиқ қалампир» – Туркия изот қалампирини экспорт қилишга тайёргарлик кўрмоқда

Унга кўра, тумандаги 1 минг 400 гектар майдонда қулупнай етиштирилиб, йилига 70 минг тоннага яқин ҳосил олинмоқда.

Йилмазўғлу минтақада етиштирилган қулупнай ажойиб сифати ва таъми билан машҳур эканини эътироф этди.

Унинг сўзларига кўра, Султонҳисорда қулупнай етиштириш Туркия экспорти учун ҳам, маҳаллий аҳолини иш билан таъминлашда ҳам муҳим аҳамиятга эга, чунки, март-апрель ойларида қулупнай етиштириш жараёнида 10 минг кишининг бандлиги таъминланади.

Султонҳисор Туркия қулупнайининг асосий “экспортёри” ва мамлакатдаги иккинчи йирик қулупнай етиштириш марказидир, дейди Йилмазўғлу.

Аграр палата раҳбарининг сўзларига кўра, Султонҳисорда ҳозир қишки  қулупнай ҳосили йиғиб олина бошланган.

“Ўтган йили Туркия 42,5 минг тонна қулупнай экспорт қилди. Шу билан бирга, ушбу маҳсулотнинг 25 минг тонна экспорти Султонҳисор улушига тўғри келди. Бу 2020 йилга нисбатан икки баравар кўпдир. Ишончим комилки, 2022 йилда биз жорий кўрсаткичларни икки баробар оширишимиз мумкин”, дея қўшимча қилди у.

Сообщение Россия, Руминия ва Ироқ – Туркия қулупнайининг энг йирик импортёрлари рўйхатида етакчилик қилмоқда появились сначала на EastFruit.