Беларусь давлат қишлоқ хўжалиги академияси (БДҚХА) тадқиқотчилари йил бошидан буён ширин булғор қалампири ва помидорнинг 7 та янги навини етиштиришди. Бу ҳақда БЕЛТА агентлигига қишлоқ хўжалиги биотехнологияси, экологияси ва радиологияси кафедра мудири, қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди Михаил Добродькин маълум қилди.

«Бу йил бизнинг кафедра ходимлари яратган «Шчодры», «Сакавиты»  ва «Сонечны» навли ширин булғор қалампирлари, шунингдек, «Горизонт» ва «Ред Гранд» помидорлари тўлиқ синовлардан ўтди ва ишлаб чиқариш шароитларида етиштириш бўйича давлат реестрига киритилди. «Умуман олганда, сўнгги йилларда таълим муассасасида очиқ ва ёпиқ ерда етиштириладиган 30 дан ортиқ юқори маҳсулдор, экологик барқарор дурагайлар ва помидор навлари, шунингдек, ширин қалампир навлари районлаштирилди», дейди Михаил Добродькин.

Кафедра бошлиғининг сўзларига кўра, илгари селекциялаштириш маҳали навнинг ҳосилдорлигини ошириш вазифаси қўйилган бўлса, ҳозир унинг сифат хусусиятларига эътибор қаратилмоқда. Хусусан, БДҚХА ходимлари Беларусь Миллий фанлар академиясининг Генетика ва цитология институти билан ҳамкорликда антоцианли помидор навларини (антоцианлар – кучли антиоксидантлар бўлиб, ҳатто саратон касаллигига қарши курашишда ҳам ёрдам беради) кўпайтириш устида ишлашмоқда.

Шунингдек ўқинг: Россиялик селекционерлар нокнинг юқори маҳсулдор янги навини яратишди

«Биз сабзавот экинларида керакли моддаларни тўплашга ҳисса қўшувчи генларнинг фойдали аллелларини аниқлаймиз (масалан, ликопин, антоцианлар) ва биз бу йўналишда селекция ишларини олиб бормоқдамиз», дейди Михаил Добродькин. – Бизнинг вазифа – меванинг нафақат мазали, балки имкон қадар  фойдали элементларга бой бўлишини ҳам таъминлашдир. Масалан, шу помидорнинг ўзи антиоксидантдир. Чунки унинг таркибида мевага ранг берувчи ликопиннинг каротиноид пигменти мавжуд. Ва истеъмолчилар бу маҳсулотни ўз рационига киритиши жуда муҳимдир. Ҳатто термик ишлов бериш жараёнида ҳам ликопин йўқ бўлиб кетмайди, балки унинг хусусиятлари янада ортади.

Бу йил ёпиқ ер учун мўлжалланган черри помидорининг 4 та дурагайи ва 2 нави, очиқ ерда етиштириладиган помидорнинг 4 нави ҳамда аччиқ қалампирнинг 3 та дурагайи Беларусь давлат қишлоқ хўжалиги академиясининг ўсимлик навларини синаш ва ҳимоялаш давлат инспекциясига тасдиқланиши учун юборилди. Горецкий селекциясининг помидор навлари юқори кератин миқдори, ҳосилдорлик ва турли касалликлар (фитофтор ва тамаки мозаикаси вируси)га чидамлилиги билан ажралиб туради.

«Биз ишда асосий эътиборни саноат мақсадларида етиштириш учун навлар ва дурагайлар яратишга қаратамиз», дейди Михаил Добродькин. «Давлат реестрига киритиш учун бизнинг навлар бир қатор синовлардан ўтказилади, натижаларга кўра, уларни районлаштириш тўғрисида қарор қабул қилинади. Горецкий селекциясининг кўплаб навлари яхши сифатларини кўрсатган ва улар Давлат уруғчилик инспекциясининг стандартлари ҳисобланади. Булар – очиқ ер учун мўлжалланган «Ирма» ва «Aдапт» помидорлари, «Олтин» навли сариқ ширин  қалампир, «Чырвоны магнат» қизил қалампири, ёпиқ ер  учун мўлжалланган «Черри коралл» навидир.

Сообщение Беларусь селекционерлари булғор қалампири ва помидорнинг янги навларини тақдим этишди появились сначала на EastFruit.

Россия Федерацияси селекция ютуқларининг давлат реестри Свердловск боғдорчилик селекцион станцияси ҳамда Жанубий Урал боғдорчилик ва картошкачилик илмий-тадқиқот институти ҳамкорлигида яратилган «Радужная» номли янги нок нави билан бойитилди.

«Радужная» навининг ўзига хос хусусияти – унинг юқори барқарор ҳосилдорлиги (29,5 ц/га) ва Ўрта Урал стандартлари бўйича йирик мевалари (ўртача 120 грамм)дир, деб хабар бермоқда «AгроБизнес«.

Янги нав ёзги кечпишар нок бўлиб – август охири ва сентябрь бошида ҳосил олинади. У монилиоз, нок канаси каби касалликларга чидамлидир. Дарахт кенг пирамидал тождор, ўртача баландликда бўлиб, мевалари думалоқ шаклда, силлиқ, яшил-сариқ рангда, ширали ва гўштдор. Пишиб етилган нок таркибида жами 0,3% кислота, 9,5% шакар ва 5,8% С витамини мавжуд.

Шунингдек ўқинг: Хитой: янги олма навининг катта шуҳрат қозониши кутилмаган муаммоларга олиб келди

«Радужная» навини яратиш  бўйича ишлар 30 йилдан зиёд вақт давомида олиб борилди. Истиқболли навнинг пайвандлов материали 1990 йилда олинган, 1992 йилда у нав тажрибасига киритилди. 2007 йили навларини синовдан ўтказиш давлат ташкилотига ариза юборилди. Ва 14 йилдан сўнг нав Россия Федерациясининг селекцион ютуқлари реестрига киритилди. «Радужная» нави қишга чидамлилиги билан ажралиб туради ва ўша вақтда пишадиган бошқа навлар билан солиштирганда анча барқарор ҳосил беради, дейди Свердловск боғдорчилик селекцион станциясининг катта илмий ходими, «Радужная» нокининг ҳаммуаллифи Галина Тарасова.

Давлат нав назорати комиссияси мутахассислари экинни айтилган барча хусусиятлари бўйича, яъни пишиб етилиши, ҳосилдорлиги, касалликларга чидамлилиги, меваси ҳажми, таъми ва ҳоказоларни текширишди. Саноат апробацияси кўзланган ҳолда «Радужная» турли тупроқ ва иқлим зоналарида ўстирилиб, ўрганилди.

Янги навни сентябрь ойида Свердловск боғдорчилик селекцион станцияси ва Свердловск ҳамда Челябинск вилоятларидаги йирик питомниклардан харид қилиш мумкин.

1935 йилнинг июнь ойида ташкил этилган Свердловск боғдорчилик селекцион станцияси (Россия Фанлар академиясининг Урал филиали, Урал федерал тадқиқот марказининг таркибий бўлинмаси) бугунги кунда Ўрта Уралнинг етакчи илмий муассасасидир. Станция олимлари билан кўп йиллар ишлаш асносида Россия Федерациясининг селекцион ютуқлари давлат реестрига 78 хил мева, резавор ва манзарали экинлар яратилиб, киритилди. Ушбу экинлар иқтисодий жиҳатдан қимматли хусусиятларга эга бўлиб, уларни Россиянинг турли минтақаларида, жумладан, шимолий ҳудудларида ҳам етиштириш мумкин. Яна 28 нав айни пайтда давлат синовидан ўтмоқда.

Сообщение Россиялик селекционерлар нокнинг юқори маҳсулдор янги навини яратишди появились сначала на EastFruit.

PremA280 олмаси — бу Янги Зеландия ўсимликлар ва озиқ-овқат маҳсулотлари тадқиқотлари институти томонидан яратилган ҳамда Янги Зеландиянинг Prevar Limited компаниясига тегишли янги олма навидир. Бу нав Хитойда тижорий жиҳатдан ёрқин келажак ваъда қилмоқда, мамлакатнинг турли минтақаларидаги истеъмолчиларнинг дастлабки баҳолари жуда ижобий бўлди. Бозорда унга талаб йилдан-йилга ошиб бормоқда. Shenzhen SVM Variety Management Limitedнинг Хитойдаги офиси вакили Лян Чанг (Liang Chang) хоним янги PremA280 навининг ўзига хос сифатлари, унинг бозордаги истиқболлари ва ушбу олма Хитой бозорларида машҳурлик қозонгач пайдо бўлган муаммолар тўғрисида сўзлаб берди. Бу ҳақда FreshPlaza маълумотларига таянган ҳолда EastFruit ёзмоқда.

Лян хоним PremA280 олма навининг селекцияси тарихи ва ривожланиши ҳақида гапирди. «PremA280 ҳам худди машҳур Envy® ва Rockit® олмаларини чатиштириш дастурларидан келиб чиққан. Мазкур янги нав ўзининг товланувчи ташқи кўриниши, янги ва ширин мазаси, бой ифори ва чўзинчоқ шакли билан истеъмолчиларнинг эътиборини тортди. Аммо унинг бу қадар машҳур бўлиб кетиши айрим муаммоларни ҳам келтириб чиқарди, дейди Лян хоним. Ушбу навни Хитойда тижоратлаштиришга лицензиянинг экслюзив эгаси Shenzhen SVM Variety Management Limited компанияси ҳисобланади.

Мутахассиснинг айтишича, PremA280 илк бор Хитойда SVM компанияси томонидан 2010 йилда тақдим қилинган. Нав бутун Хитой бўйлаб олма етиштириладиган кўплаб минтақаларда баҳоланган. 2018 йил ноябрда ХХР Қишлоқ хўжалиги ва қишлоқ районлари масалалари вазирлиги яратилган навни рўйхатдан ўтказишга рухсат берди. 2020 йилга келибгина ушбу навни экишни расман лицензиялашга қарор қилинди.

“Бизга маълум бўлишича, Юньнандаги баъзи боғларда PremA280 олмаларини етиштиришаётган ва сотишаётган экан. Жойлардан тўпланган маълумотларнинг кўрсатишича, 1333 гектар майдонни эгаллаган боғларда мазкур нав рухсатсиз етиштирилмоқда. Боғдан олиб кетиш нархи ҳар килоси учун 15 юань ($2,31)дан. Ушбу нав Longwei номи остида сотилмоқда, — деди Лян Чанг.

Shenzhen SVM Variety Management маълумотларига қараганда, сўнгги бир неча йил ичида бу қоидабузарлик туфайли компания ўн миллион юандан зиёд ($1,5 млн) даромадни ололмаган. Юньнанда олма ҳосилини йиғиштириб олиш мавсуми энди-энди бошланмоқда. Shenzhen SVM Variety Management ўз селекционерларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун барча ҳуқуқий чораларни кўришини ва барча маркетологларга Longwei ёки PremA280 ни лицензиясиз сотса, улар ҳам жавобгар бўлишини эслатди. Маркетологлар боғлардан мева харид қилишдан аввал олма навларини синчиклаб текшириши лозим. Хитойда янги навларни муваффақиятли ва барқарор тижоратлаштириш ўсимликлар селекционерларининг ҳуқуқларини ҳурмат қилишни ҳам талаб этади.

“Биз юристлар жамоасини ёлладик, улар барча учун маъқул ечим топиш учун тегишли томонлар билан ишламоқдалар. Аммо биз ўзимиз эга бўлган ҳуқуқларимиз бузилишига жавобан судда даъво қўзғаш ҳуқуқидан воз кечмаймиз”, дейди Лян хоним.

SVM мева навларига бўлган интеллектуал ҳуқуқларни бошқаришга ихтисослашган. Компания Питомникларнинг уюшган халқаро гуруҳи (AIGN) ҳамда Мева ва манзарали навлар селекционерларининг халқаро ҳамжамияти (CIOPORA) аъзоси ҳисобланади. SVM уруғли ва данакли меваларнинг Хитойга энг йирик импортёриҳамдир.

Сообщение Хитой: янги олма навининг катта шуҳрат қозониши кутилмаган муаммоларга олиб келди появились сначала на EastFruit.

EastFruit мутахассислари Ўзбекистонда етиштириладиган тарвузлар қаторига яна бир маҳаллий нав қўшилгани ҳақида хабар беришмоқда. Тарвузнинг янги нави «Ширин» деб номланган бўлиб, у Сабзавот ва полиз экинлари ва картошка илмий-тадқиқот институти тажриба майдонида, шунингдек, минтақавий илмий-тажриба станциялари, полиз экинларини етиштирувчи фермер ва деҳқон хўжаликлари далаларида муваффақиятли синовдан ўтказилди. Бу хусусда «Ўзбекистон 24» телеканали видеолавҳасида ҳикоя қилинди.

Тарвузнинг янги нави – «Ширин» Сабзавот ва полиз экинлари ва картошка илмий-тадқиқот институти лабораторияларида етиштирилди. Ушбу навнинг ҳаммуаллифи, қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди Мастура Ҳалимованинг айтишича, бундан бир мунча вақт аввал янги яратилган нав минтақавий илмий-тажриба станциялари ва полиз маҳсулотларини етиштирувчиларга топширилган. Натижада, у муваффақиятли синовдан ўтказилди. «Ширин» яхши таъм сифатига эга, пўсти юпқа, ҳосилдорлиги юқори (гектарига 80 тоннагача ҳосил олиш мумкин), бошқа навларга нисбатан данаги кам. Таъмидан келиб чиқиб, унга «Ширин» номи берилган. Энди у полиз экинларини етиштирувчилар – фермер ва деҳқон хўжаликларини қизиқтирмоқда, хуллас, «Ширин» навли уруғга талаб катта.

Бундан ташқари, видеосюжетда айтилишича, ҳозир институт ходимлари йўқ бўлиш кетиш арафасида турган маҳаллий экин навларини, жумладан, маҳаллий «Мармар» навини қайта тиклаш устида иш олиб боришмоқда. Унинг  касаллик ва зараркунандаларга қарши хусусиятини оширишга эришиш мақсад қилинган.

Эслатиб ўтамиз, бу йил Ўзбекистоннинг Қашқадарё вилояти, Чироқчи тумани фермерлари уруғсиз қора тарвуз етиштиришга муваффақ бўлишди: “Россиялик харидорларнинг тавсиясига биноан биз биринчи марта Style тарвузининг янги турини савдога тақдим этдик. Иссиқхоналарда етиштирилган тарвузлар экспортга мўлжалланган. Ноёб тарвузлар ҳосили май ойида сотувга тайёр бўлди, – дейди фермер Улуғбек Жуманазаров.

Сообщение Ўзбекистонда тарвузнинг янги нави муваффақиятли синовдан ўтди появились сначала на EastFruit.

Яқинда нашр этилган Молдова ўсимлик навлари Миллий каталоги мева етиштирувчиларнинг кўплаб танқидларига сабаб бўлди. Мева етиштирувчиларнинг навлар синови ва уларни рўйхатдан ўтказиш бўйича давлат тизимидан норози эканлиги сабаблари ҳақида Молдова Республикасининг хўраки узум етиштирувчилар ассоциацияси раиси Георге Габерь AGROEXPERTга сўзлаб берди.

– Мева етиштирувчилар бирлашмаларининг ўсимлик навлари бўйича давлат каталогига оид таклифлари моҳияти нимада?

– Жорий йил баҳорида мева етиштирувчилар ассоциациялари Қишлоқ хўжалиги вазирлигига Европа саноат ишлаб чиқаришида бўлган ва бизнинг мамлакатдаги бозорларда ҳам талабгир, аммо шу пайтгача тегишли расмий мақомга эга бўлмаган янги навлар ва мевали экинларни каталогга тезроқ киритиш чоралари кўрилишини сўраб, хат тайёрлади.

Масалага оқилона ва холисона қараш вақти келди. Масалан, мамлакатимизда бир неча ўн йиллар давомида етиштирилаётган «Ред Хэйвен» навли шафтоли энди истеъмолчиларнинг истакларига ҳам, бозор логистикаси имкониятларига ҳам жавоб бермайди. Ушбу навнинг мевалари мазали, аммо биз уларнинг бари бир вақтда пишишини таъминлайдиган технологияларни жорий қила олмадик. Одатда, ҳолат бундай бўлади: дарахтнинг тепа қисмида мевалар юмшаб кетади, пастки шохларда эса қаттиқлигича тураверади. Бундай вазиятда ҳосил йиғиш жуда узоқ, муаммоли ва тартибсиз жараёнга айланади. Бозор бир хил сифатли маҳсулотлар барқарор етказиб берилишини талаб қилади, яъни пишиб етилишнинг бир хил босқичи, мевалар ҳажмининг бир хиллиги каби омиллар муҳимдир. Бундан ташқари, истеъмолчи «мева модаси»га мойил, масалан, у текис навли шафтоли истайди. Aммо ҳозирги пайтда бизнинг миллий каталогимизда бундай нав мавжуд эмас, гарчи, у Молдова бозорида ҳам, Россия ва Европада ҳам юқори нархларда сотиб олинса-да. Aйни пайтда, расмий идоралар маълумотларига қараганда, мамлакатимиздаги экспортбоп бўлмаган навлар экилган 500 гектаргача боғлар йўқ қилинмоқда. Aфсуски, Молдова мева етиштирувчилари орасида бу навга нисбатан ҳатто салбий муносабат мавжуд. Ва буларнинг бари навларни синаш ҳамда субсидиялар борасидаги консерватив давлат сиёсати туфайлидир.

– Эҳтимол, бу, тенденцияни акс эттирмайдиган характерли, аммо камдан-кам юзага келадиган ҳолатдир?

– Бу савол мен учун аччиқ ҳазилга ўхшайди. Хўраки узум етиштирувчилар ассоциацияси раиси сифатида мен каталогга учта уруғсиз навни киритишни таклиф қилдим. Бу ерда бир нарсани таъкидлаш керак: бугунги кунда уруғсиз хўраки узумлар жаҳон бозорининг «олтин стандарти» бўлиб, «трендда юриш»нинг асосий шартидир. Мен расмий рўйхатдан ўтказиш учун таклиф қилган навлар азалдан эркин бозор муомаласида бўлган (патент муҳофазасисиз), мамлакатимизда улар ўн йилдан зиёд вақт давомида етиштирилмоқда, аммо расмий мақом берилмаган. Бир неча йилдан сўнг питомник хўжаликлари ушбу навларнинг вируссиз кўчат материаллари кўп миқдорда сотилишини таъминлай олади. Ва бу уруғсиз навларни хўраки узумчилик тармоғини модернизациялаш орқали бутунлай ўзгартириш мумкин. Ахир, «Молдова» номли ягона экспорт нави билан (тан олиш керакки,  Сербия, Македония, Руминия ва бошқа бир қатор мамлакатларда бу нав ривожланган технологиялар ёрдамида етиштирилади), келажакда анъанавий савдо бозорларидан ортда қолишимиз мумкин. Шундай бўлса-да, уруғсиз навларни каталогга киритиш тўғрисидаги илтимосимга ваколатли давлат идоралари жавоб беришни лозим топишмади.

– Ҳозирги ижтимоий-сиёсий вазиятда бу жуда қийин вазифадир, балки?

– Гап истак ва қатъиятда. 2015 йили давлат хизматчиси бўлиб, вазирлик ва идоралардаги қаршиликларга қарамай, навларнинг давлат каталогида сезиларли ўзгаришлар қилинишига эришдим.

Масалан, сўнгги совет даври ва постсовет даврида гилоснинг кенг ассортименти ва шунга мос равишда катта ҳосил берувчи боғларнинг йирик майдонлари йўқ эди. Чунки, биз пайвандтагни тўғри танламадик. Кўчатлар илдизи тупроққа чуқур кирувчи дарахтларга пайвандланган. Мамлакатимиз ерларининг деярли ҳамма жойи карбонатли тупроқдир. Натижада, гилоснинг яшаб қолиш даражаси ва унумдорлиги паст бўлган.

Гилос боғлари барпо этилгач, беш-олти йил ўтиб, ҳар йили 10-15% гача дарахтлар нобуд бўлди, чунки, уларнинг илдизи таркибида эркин карбонатларнинг юқори миқдори мавжуд бўлган чуқур тупроқ қатламларига етиб боради. Натижада, кўплаб боғларни йўқ қилишга  тўғри келди. Беш йил олдин саёз илдиз тизими (60-80 см)га эга бўлган, вегетатив равишда кўпаядиган пайвандтаглар Навлар каталогига киритилганида мева етиштиришнинг гилос сегментидаги вазият яхшилана бошлади.

Ўшанда баъзи бир «мутахассислар»нинг қаршилигини енгиб, каталогга гилоснинг кўп йиллар давомида етиштирилган навлари, масалан, немисларнинг – «Регина» нави, чехларнинг – «Кордия» нави ва бошқаларни киритишга муваффақ бўлинган.

Илгарироқ, маҳаллий илмий жамоатчиликнинг қаршилигини синдириш ва маҳсулот сифати ҳамда жаҳон ёнғоқ бозорида талабгирлиги жиҳатидан сўзсиз етакчи ҳисобланган «Чандлер» навли Aмерика ёнғоғининг давлат реестрига киритилишига эришиш учун кўп куч сарфланган эди. Энди эса маҳаллий ёнғоқ етиштирувчилар «Чандлер»га пайвандлаб, Молдованинг ёнғоқ плантацияларини кўпайтиришмоқда. Маълум бўлишича, у боғлар барпо этилганидан кейинги ўнинчи йилда гектарига бир неча юз килограмм мева беради. Ўтган йили (баҳорги совуқ ва қурғоқчилик шароитида) «Чандлер» кўчатлари билан қайта пайванд қилинган баъзи Молдова ёнғоқ боғлари гектарига 1,3 тонна мева берди.

– Мевали экинларнинг минтақавий, кам танилган навлари билан боғлиқ тижорат ютуқларига мисоллар мамлакатимизда ҳам, хорижда ҳам бордир?

– Aлбатта бор. Масалан, Грузия боғбонлари Москвага етказиб берадиган «Ренет Шампан» олмаси (шакари кам, диабетга чалинганларга тавсия этилади) ва баъзи маҳаллий Кавказ олмалари машҳур «Гала» навининг баъзи клонларидан уч баравар қимматга сотилиши мумкин. Бизда «Ренет Шампан» нави ҳам етиштирилди, аммо ҳозир республикадаги бир неча гектар майдонда шундай навли олма плантациялари зўрға топилади, нав ҳам давлат реестридан чиқарилган. Гарчи, бу эски навлар ҳеч кимга халал бермаса ҳам, вақт ўтиши билан улар «бозор ренессанси»га тушиб қолиши мумкин. Бизнинг «реликт» навлар багажимиз эҳтиёткорлик билан сақланмоғи керак. Aммо у ҳеч қанақасига жадал тараққиётга ва ҳозирги кунда жаҳон бозорларида машҳур бўлган янги навларнинг тижорат айланмасига тўсқинлик қилиши мумкин эмас.

– Молдова Республикасида навлар синови тизимини либераллаштиришга қарши бўлганларнинг далиллари қандай?

– Шартли равишда айтганда, навлар синови бўйича давлат тизимида кўп учрайдиган «консерваторлар»  Молдова тупроқ-иқлим шароитида хориж селекциясининг кўп йиллик мевали экинларига тааллуқли таниқли навларни ҳам уч-тўрт йилдан кам бўлмаган вақт давомида синовдан ўтказишни талаб қилишмоқда. Бундан мақсад, у ёки бу нав мамлакатимиз шароитида нечоғли маҳсулдор эканлиги ва унинг барқарорлигини тушунишдир. Зеро, ҳеч ким хатолардан кафолатланган эмас. Бунга Молдовадаги  грек ёнғоғининг Aмерика ва Франция навларини совуқ урганлиги мисол бўла олади. Бироқ, бу совуқ қишда содир бўлган ва мазкур меванинг 20 даражадан паст совуққа, боз устига паст текисликларда ва яна қишлоқ хўжалиги технологиялари муаммоси мавжуд бўлганда (қишга чидамлиликни оширадиган дори воситалари қўлланганда) дош бера оладиган нави кам.

Бундан ташқари, боғлар, одатда, ривожланишнинг дастлабки босқичларида репрезентатив ҳосил бермаслиги барчага маълум. Консерватив синов методологиясига биноан, боғлар тўлиқ мева бериш даврига ўтгунча беш-олти йил кутиш керак бўлади ва шундан кейингина навнинг яроқлилиги тўғрисида хулоса чиқариш мумкин. Aммо маълуму машҳур навлар ҳақида гап кетганда, бу шунчаки вақт йўқотишдир, зеро, бу даврда ушбу маҳсулотнинг бозорлардаги нуфузи пасайиши мумкин. Яъни, Молдованинг экспортёр-боғбонлари яна кечикишади, улар истеъмол трендини бой беришади. Тренд эса тез ўзгаради. Истеъмолчиларнинг харид қобилияти юқори бўлган мамлакатларда ҳар беш-етти йилда меванинг у ёки бу тури ва нави бўйича «мода» ўзгариб бормоқда.

Табиийки, мева етиштириш ривожланган мамлакатларда бу даврда ассортимент ҳам сезиларли даражада ўзгаради, яхшиямки, у ерларда истеъмолчиларнинг истак ва сўровларини аниқ-тиниқ кузатувчи қудратли селекцион марказлар мавжуд. Бу савдо ҳамда ишлаб чиқариш жараёнларининг мантиқли ва нормал алоқасидир.

Ушбу алоқа резавор ва сабзавотларнинг эркин жаҳон бозоридаги рақобати ҳисобига шаклланади ва рағбатланади. Молдова мева етиштирувчилари фақат бозор конъюнктурасини фаол ушлаб, глобал жараёнларга аралашиши ёки  «сояда дам олиш» билан кифояланиши мумкин, холос.

– Навлар синовининг консерватив моделларига муқобиллар борми?

– Бугунги кунда Молдованинг тупроқ-иқлим шароитида мевали экинларнинг айрим навлари ўзини қандай намоён этишини тез ҳисоблаш ҳамда башорат қилиш мумкин бўлган математик таҳлил моделлари ва тегишли дастурий таъминот мавжуд. Бундан ташқари, мевали экинларнинг реал ва потенциал савдо бозорларимизда машҳур навлари бор, улар қўшни мамлакатларда, яъни Молдова шароитидан унчалик фарқ қилмайдиган шароитларда етиштирилмоқда. Биз дастур даражасида ушбу экинларни етиштириш жараёнида коррективлар киритишимиз, масалан, мамлакатнинг марказий ёки жанубий туманларида хатарлар ва уларни камайтириш усулларини аниқлашимиз мумкин. Кейин амалиётда барча технологик ньюанслар якунига етказилади. Шу билан бирга, саноат ишлаб чиқариш давридан аввал биз у ёки бу маҳсулотнинг «бозордаги хатти-ҳаракатлари» ҳақида маълумотга эга бўламиз. Хуллас, катта майдонларда боғдорчилик ва узумчилик билан ҳаваскор даражасида шуғулланиш усулларидан воз кечиб, мева ҳамда узум етиштиришнинг тизимли бизнесига киришиш вақти келди. Бундай ҳолатда тўлиқ ишлаб чиқариш ҳамда тижорат цикли истеъмолчилар эҳтиёжлари, уларнинг пулларига қараб  белгиланадиган бозор билан бошланади ва тугайди.

– Бундай синов моделларини Молдовада жорий этиш учун қонунчилик базасига жиддий ўзгартиришлар киритиш зарурми?

– Муаммо ҳам шунда, жуда машҳур мева навлари миллий каталогга киритилишининг олдини олиш Молдова Республикаси қонунчилик базасидан четга чиқиш ҳисобланади. 2018 йилда Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг айрим ходимлари кескин қаршилик кўрсатганига қарамай, Молдова парламенти Европа Иттифоқи мамлакатларининг Навлар каталогларини тан олган ҳолда 68-сонли қонунга ўзгартиришлар киритди. Бу Молдова мева етиштириш тизимидаги инқилобий ҳуқуқий ҳужжат эди. У қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларини мевали экинлар навлари бўйича ҳар бир европалик муаллиф билан алоҳида музокара олиб бориш заруратидан халос қилади. Шу билан бирга, ушбу соҳадаги миллий қонунчиликнинг янги имкониятларини жорий этиш ва амалиётга татбиқ этиш  вазирлик ҳамда идоралар ҳали барча зарур норматив ҳужжатларни қонуннинг янги талабларига мувофиқлаштирмаганлиги сабаб, тўсиққа учрамоқда. Хусусан, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқарувчиларни субсидиялаш регламенти тузатилмаган. Натижада, сўнгги икки йил ичида инвестициялардан кейинги субсидиялар учун янги кўп йиллик плантацияларни яратиш бўйича кўплаб аризалар рад этилди, улар  давлат реестрида синов учун (кўпайтириш учун эмас) олиб келинган навлар асосида қисман белгиланган. Демак, хусусий қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари ўз маблағлари ҳисобидан кўчат материалини олиб келиши, уни янги плантацияларнинг саноат шароитида синаб кўриши, лекин давлат кўмагидан маҳрум бўлишига тўғри келади. Ўз мақомига кўра, мамлакатимиз учун янги навларни синовдан ўтказиши ва уларни навларнинг давлат каталогига киритиши керак бўлган давлат идоралари бу ишларни умуман амалга оширмаяпти ёки етарли миқёсда бажармаяпти.

– Баъзи боғбонларнинг таъкидлашича, давлат қўллаб-қувватламаса, улар учун меваларнинг энг машҳур клуб навларини етиштиришни бошлаш жуда қийин экан.

– Кўпинча, бу қўшимча харажатлар ва савдо инфратузилмасига мослашишда муайян қийинчиликлар масаласидир. Aгар клуб навлари патент билан ҳимояланган бўлса, уларнинг муаллифлари / мураббийлари бор бўлса, албатта, уларга роялти тўланиши керак. Aммо мен юзлаб молдовалик боғбонлар ва узум етиштирувчиларни биламан, улар навларнинг муаллифлари ва ваколатли вакиллари билан келишувга эга бўлган Европа чакана савдо тармоқлари орқали маҳсулот сотиш жараёнида патент эгаларига роялти беришга тайёр. Бу осон жараён эмас. Aммо, кўпинча,  асосий тўсиқ яна Молдова Республикаси давлат тузилмаларининг «махсус позицияси»дир.

– Синов тизимига тегишли тузилмаларнинг позицияси идеал ҳолатда қандай бўлиши керак?

Ҳукумат тузилмалари ва Молдова давлат илмий муассасаларида, кўп ҳолларда навларни ишлаб чиқариш шароитида синаб кўриш учун ер ва бошқа зарур моддий-техник база мавжуд эмас. Улар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари билан шартнома асосида уларнинг ерларида янги навлар тажрибаларини ўтказишса оқилона иш бўларди.  Ролларни аниқ тақсимлаш керак: фермерлар технологик операцияларни бажаради, олимлар тажрибалар натижаларини баҳолайди ва қайд этади. Шунда биз навлар, хусусан, кўп йиллик мевали экинлар ҳақида етарли маълумотга эга бўламиз ва уларни саноат шароитида етиштириш бўйича объектив тавсиялар ишлаб чиқа оламиз. Қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти билан шуғулланадиган вазирлик ходимлари учун мевали экинларнинг энг талабгир (жаҳоннинг бой бозорларида) янги навларини топиш, бўйсунувчи илмий тузилмалар билан бирга янги навларнинг ҳуқуқий эгалари билан алоқа ўрнатиш, янги навларни синовдан ўтказиш / етиштиришга қизиққан маҳаллий фермерларни танлашдан кўра фойдалироқ юмуш йўқ. Ва ниҳоят, Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг вазифаси бу занжирнинг барча бўғинларини бирлаштиришдир. Тизим шундай ишлаши керак.

Сообщение Молдова мева етиштирувчилар ассоциациялари навларни синаш ва рўйхатдан ўтказиш борасидаги давлат сиёсатини ўзгартириш тарафдори появились сначала на EastFruit.

Россия Федерациясидаги селекцион ютуқларнинг давлат реестрини 2021 йилда Свердловск боғдорчилик селекцион станцияси (Россия Фанлар академиясининг УрФAНИЦ УрО таркибига киради) қора смородина (қорағат)нинг янги «Пилот»  нави билан тўлдирди.

Янги навнинг асосий хусусияти – қурғоқчиликка чидамлилигидир. Ўсимлик  тупроқ ва ҳаво қурғоқчилигига бардошли бўлибгина қолмай, иссиқ таъсирида кичрайиб кетмайдиган мевалар  беради. Россия Федерацияси Қишлоқ хўжалиги вазирлигининг маълумотларига кўра, ушбу мева таркибида ўртача 200 статистик кўрсаткичга нисбатан С витамини миқдори мўл – 320 мгдир.

«Пилот» номли мазкур янги нав Москванинг «Валовая» навидан ҳосил бўлган. Бу борадаги саъй-ҳаракатлар 1994 йилда, эркин чангланишдан уруғларни экишга ўтиш билан бошланган. 1998 йилда биринчи мева беришидаёқ, кўчат элита сифатида танланди. Ушбу нав Давлат навлари синовига 2008 йилда йўналтирилган. Синов иқтисодий фойдали хусусиятлар комплекси бўйича ўтказилди. Янги нав ўртача муддатда пишиб етиладиган, унсимон-шудринг ва куртак канага чидамли, йирик мевали (резавор ҳажми 4 граммгача), пўсти ўртача қалинликда ва ширин-нордон таъмга эга. Таркибидаги шакар миқдори 8,4%, кислота эса 2,9%. У универсал бўлиб, сархил ҳолатда ҳам, қайта ишланган маҳсулот сифатида ҳам истеъмол қилиш мумкин»,  дейди Свердловск боғдорчилик селекцион станциясининг катта илмий тадқиқотчиси, қора қорағатнинг «Пилот» нави ҳаммуаллифи.

Шунингдек ўқинг: Украинанинг резавор экинлари селекцияси – бу кимга керак?

Навни давлат комиссияси  синовларидан ўтказиш 13 йил давом этди, яъни синов ишлари 2008 йилда бошланган эди. Мутахассислар экинни барча  хусусиятлар бўйича текширишди: пишиб етилиши, ҳосилдорлиги, касалликка чидамлилиги, меваси ҳажми, таъми ва ҳоказо. Ишлаб чиқариш мақсадидаги синовлар учун «Пилот» турли хил тупроқ-иқлим зоналарида, хусусан, Ўрта ва Жанубий Урал ҳамда Олтойда экиб-ўстирилди, ўрганилди.

Янги нав қурғоқчиликка чидамлилигидан ташқари, совуққа ҳам бардошли экани, меваси йириклиги ва юқори ҳосилдорлиги билан алоҳида ажралиб туради – Свердловск вилоятида йиғим-терим гектарига 180 центнерга етди.

Қорағатнинг «Пилот» навини бугун Свердловск боғдорчилик селекцион станцияси ҳамда Свердловск, Челябинск вилоятларидаги йирик питомниклардан харид қилиш мумкин.

Сообщение Россияда қурғоқчиликка чидамли смородина (қорағат)нинг янги тури рўйхатдан ўтказилди появились сначала на EastFruit.

Перу голубика етиштирувчилари уюшмаси (ProArandanos) бош директори Луис Мигел Вегас 2021/2022 йилги мавсумда Перу голубикалари экспорти ўтган мавсумга нисбатан 30 фоизга ошади, деди.

2020/2021 йилги мавсумда Перудан голубика экспорти қиймати 1 миллиард долларни, вазнда эса 150 минг тонна резавор мевани ташкил этди. Луис Мигел Вегас 2015/2016 йилги мавсумда голубика экспорта атиги 12 минг тоннадан иборат бўлганини таъкидлади.

2016 йилда Перуда голубика 2300 гектар майдонда етиштирилди, 2020 йилда эса ушбу плантациялар майлони 13,6 минг гектарга етди. 2021 йил охирига келиб, голубика етиштириш майдонини 15 минг гектарга етказиш режалаштирилган, деб ёзади Fruktidor материаллари асосида FruitNews.

Шунингдек ўқинг: Перу хўраки узум экспорти бўйича Италия ва Хитойни ортта қолдириб, дунёда иккинчи ўринга эгалламоқда.

Шунингдек, 2016 йилда экспортга чиқариладиган голубикаларнинг 13 нави рўйхатдан ўтказилган бўлиб, 2020 йилда рўйхатдаги навлар сони 46 тага етди. Голубиканинг Biloxi («Билокси») нави 2016 йилда голубика етиштириш умумий ҳажмининг 58 фоизини ташкил этди.

Сообщение 2021 йил охирига келиб, Перуда голубика плантациялари майдони 15 минг гектарга етади появились сначала на EastFruit.

Мамлакатнинг ўзида яратилган навлар унинг озиқ-овқат хавфсизлиги учун арзон ресурс, шунингдек, маҳаллий ишлаб чиқарувчилар учун рақобатда устунликдир. Бундан ташқари, селекция соҳасида дунёдаги жараёнлар шуни кўрсатмоқдаки, нав – инновацион тижорат маҳсулоти ҳисобланади. Бу сотиш лозим ва бундан даромад олиш мумкин бўлган инновация.

Украина аграр фанлар миллий академиясининг (АФМА) илмий ишлар бўйича директор ўринбосари Александр Ярашенко ФАО ва ЕТТБ кўмагида ташкил қилинган FTrade Berry Club 2021 резавор мевалар конференциясида айтиб ўтди. Тадбир ташкилотчиси: “АПК-Информ: сабзавотлар ва мевалар” лойиҳаси. Sapienza халқаро мева-сабзавот таҳлилий платформаси, агромедиа-агентлиги конференциянинг ахборот ҳамкори ҳисобланади.

“Ички бозорда мавжуд бўлган навлар билан ишлаш доим яхши. Айниқса, агар улар сифатли бўлса ва барча талабларга жавоб берса. Маҳаллий навлар бошқа давлатларда яратилган ва ўз муаллифлик ҳуқуқига эга бўлган навлардан кўра арзонроқ ресурс саналади. Улар Украина бозорини инобатга олган ҳолда ҳар доим ҳам тарқатиш ёки умуман, сотиш ҳуқуқини тақдим қилавермайдилар. Шу сабабдан, ўз нав тўпламларига эга бўлишимиз – мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашдир”, дейди Александр Ярешенко.

Навлар Украинада рўйхатдан ўтганини, яъни тарқатиш учун расман рухсат берилганини текшириш бўйича 2 та асосий ҳужжат бор:

• Украинада тарқатиш учун рухсат берилган навлар давлат реестри. Ушбу ҳужжатни онлайн олиш мумкин ва йил давомида янгилаб борилади.
• Уруғ ва кўчат материаллари ишлаб чиқарувчилар давлат реестри (Уруғчилик субъектлари давлат реестри).

Украинада асосий реза экинлар қанча майдонларда етиштирилади?

Мутахассиснинг фикрича, ҳақиқий манзарани ҳеч ким айтиб бера олмайди, чунки расмий статистикада акс этган маълумотлар жиддий шубҳа уйғотади. Реза экинлар бозори устида олиб борилган қўшма тадқиқот («Фруктовый проект» МЧЖ, Босый О.В., Ярещенко А. Н.) маълумотларига кўра, ҳозир Украинада 3,5 минг гектарга яқин голубика экилган майдонлар мавжуд. Давлат статистика қўмитаси маълумотларида эса бу рақам икки ярим баравар кам – 1,2 гектар. “Эҳтимол Давлат статистика қўмитаси кенгайиб бораётган майдонларни шунчаки ҳисобга олиб улгурмаяпти. Аслини олганда, бу жуда қизиқ ҳолат. Чунки 2005 йилга қадар ушбу экин тури ҳақида биров билмаган. Расман, плантациялар 2005-2006 йилларда вужудга кела бошлаган. Ҳозирда резаворлар экинларнинг 40 фоизини, қулупнай эса 18 фоизини ташкил қилмоқда”, дея таъкидлади Украина аграр фанлар миллий академиясининг (АФМА) илмий ишлар бўйича директор ўринбосари.

Қулупнай, малина ва голубика кўчатларини ишлаб чиқариш, навлар кесимида (2020 йил)

Малиналарнинг учдан бир қисмини британ селекциясига мансуб “Глен Эмпл” нави ташкил этади. Маҳаллий навлар эса, афсуски, бозорни бериб қўймоқда.

Қулупнай бўйича вазият бироз яхши. Реестрда кўплаб – 65 та нав мавжуд. Тўртта асосий сорт бутун ассортиментнинг ярмини ташкил этади, уларнинг 2 таси маҳаллий селекция натижасидир.

2020 йилда асосий голубика нави “Дюк” навининг деярли нусхаси бўлган “BB001” бўлди.

Украина селекцияси қай аҳволда?

“Украинада ҳажмлар камаймоқда, давлат селекция дастурлари қисқариб бормоқда. Селекция билан машғул Украина муассасалари кўп эмас. Қолаверса, ходимлар сонининг қисқариши билан иш ҳажми ҳам камайяпти. Мутахассислар кам, шу боис ишлар охирига етказилмай тўхтаб қолмоқда.  Муайян йўналишлар бутунлай ёпилган. Бу эса катта хавотир уйғотади. Асосан хорижий навларни рўйхатдан ўтказадиган хусусий аризачи-компаниялар, селекционер жисмоний шахслар пайдо бўляпти. Бироқ украин навлари ҳам йўқ эмас. Бозорда нисбатан янги экинлар пайдо бўлганини тушунамиз: ўша голубика ёки учқат (жимолость) борасида ҳам шу пайтгача Украинада шуғулланилмаган, шунинг учун улар бўйича ишлар бир неча йил аввал бошланган. Натижа албатта бўлади. Украинада голубика, маймунжон ва учқат устида фаол иш олиб бориляпти”, дея хулоса қилди Александр Ярешенко.

Шунингдек ўқинг: Резаворлар бизнеси: замонавий дунё трендлари ва Украина селекциясининг устун жиҳатлари

Дунё селекциячилигида қандай трендлар устун?

Навга нисбатан сотилиши мумкин ва шарт бўлган инновацион тижорий маҳсулот сифатида қараш лозим. Аста-секин бутун дунёда селекция соҳаси хусусий секторга ўтмоқда. Бундан ташқари, ҳар йили юқори сифатли резаворлар, ташишнинг қулайлиги, жойлаштириш имконияти, касалликларга чидамлилик сингари бозор талаблари кучайиб боряпти. Ушбу ўсиб бораётган талаблар селекционерларга биринчи навбатда қайси йўналишда иш олиб бориш кераклигини кўрсатиб туради. Александр Ярешенконинг сўзларига кўра, бугунги кунда селекциядаги асосий дунё тренди тижорий кооперация (селекция консорциумлари/қўшма лойиҳалар) ҳисобланади. Кўплаб Европа мамлакатларида бундай кооперация муваффақият билан ривожланмоқда, бозорни ҳам олдинга бошламоқда.

Сообщение Украинада резаворлар селекцияси – бу кимга керак? появились сначала на EastFruit.

Жанубий-Урал боғдорчилик ва картошка етиштириш илмий-тадқиқот институти олимлари томонидан «Уралец» ўригининг янги нави Россия Федерациясининг селекция ютуқлари давлат реестрига киритилди ҳамда Урал минтақасида (РФ) етиштириш учун тавсия этилди.

«Уралец» мазкур ҳудудда етиштириш учун рухсат берилган ўрик навлари рўйхатига қўшилган бешинчи ўсимлик бўлди.

Бу мева асосан, қишнинг қаттиқ совуқларига юқори чидамлилиги билан ажралиб туради, у минус 40°С гача бардош беради. Бундан ташқари, янги нав ажойиб ширин таъмга эга – таркибида шакар миқдори бўйича бошқа Урал навларидан устун туради. Шунинг учун меваларни янги узилганида истеъмол қилиш тавсия этилади. Шу билан бирга ўрикнинг ушбу нави шарбат, мураббо, консервалар тайёрлашда ҳам ишлатилиши мумкин.

«Уралец»  навини яратишга оид ишлар 20 йил давом этди. 2000 йиллар бошида Челябинск селекционерлари ушбу навни истиқболли, деб маълум қилишди. 2005 йилда у Давлат навлари синовига тақдим этилди. Бу вақт ичида ўрик кўчатлари нафақат Челябинск вилоятида, балки Перм, Омск, Тюмен вилоятлари, Қозоғистонда ҳам ўрганилиб, барча ҳудудларда ижобий баҳо берилди.

Шунингдек ўқинг: Гилос, ўрик ва помидор бўйича таклифлар кескин ўсди, олманинг нархи эса пасайишда давом этмоқда – савдо майдончаларининг ҳафталик ҳолати

“Ўрик Урал учун экзотик мева бўлгани боис аксарият аҳоли бизнинг иқлим шароитида уни етиштириш мумкин эмас, деб ҳисоблайди. Аммо, олимларимиз тажрибаси бунинг аксини кўрсатди ва янги «Уралец» навининг Давлат реестрига киритилиши, биз томондан мевага оид тақдим этилган барча хусусиятларнинг расман тасдиқлади. Биз меванинг сифати ва совуққа чидамлилигига эътибор қаратдик. Ташқи томондан «Уралец» дарахти бошқа навлар билан ўхшаш, қаттиқ совуққа дош бериб, юмшоқ, жуда мазали меваларга эга. Шакар миқдори – 6,9%, кислота – 2,5%, каротин – 1,8%, С витамини – 10,4 мг /%. Ўртача ҳосил 134 ц/га ни ташкил этади”, – дейди Жанубий Урал боғдорчилик ва картошка етиштириш илмий-тадқиқот институтининг етакчи илмий ходими, қишлоқ хўжалиги фанлари номзоди,  «Уралец» ўрик нави яратувчиси Фирудин Мамед оға ўғли Гасимов,.

“Уралец» янги ўрик нави май ойининг бошларида эрта гуллаши, июль ўрталаридан август ойининг бошигача пишиши билан ажралиб туради. «Уралец» Маньчжурия ўрик навлари таркибига киргани боис, у ёйилган тожга эга. Дарахт тез ўсгани сабабли баландлиги 5 метргача етиши мумкин”, – деб ёзади Россия Федерацияси Қишлоқ хўжалиги вазирлиги.

Мазкур нав турли касаллик ва зараркунандаларга чидамли. Бироқ ўрикнинг барча бошқа навлари сингари бу навга ҳам илдиз бўғзи чириши хавф солгани боис уни баланд жойларда экиш керак. Олимларнинг фикрига кўра, ушбу усул ҳосил етиштиришнинг ярим муваффақиятини таъминлайди.

Сообщение Россияда қаттиқ совуқларга чидамли ўрикнинг янги нави тақдим этилди появились сначала на EastFruit.