Молдовада  «Golden Delicious» навли олманинг савдо мавсуми паст нарх – 4-6 лей/кг (0,23-0,34 $/кг) билан бошланди. Ўтган йилнинг октябрь ойи бошида мазкур навнинг улгуржи нархлари даражаси сезиларли даражада юқори, яъни 6-8 лей/кг (0,35-0,47 $/кг) эди. Қуйида ушбу вазиятнинг сабабларини ўрганишга ҳаракат қиламиз.

Боғдорчилик корхоналарининг раҳбарлари  EastFruitга берган интервьюларида жорий мавсум бошида ушбу навдаги олма нархига таъсир кўрсатувчи бир қанча омилларни қайд этишди. Биринчи омил ва эҳтимол, энг муҳими, ўтган йилга нисбатан 2021 йилги «Golden Delicious» ҳосилининг юқори эканлигидир. Бирор аниқ кўрсаткич ҳақида гапиришга ҳали эрта, лекин йиғим-терим тугаган боғлардаги натижаларга қараганда, 20-30% ва ундан ҳам кўпроқ ўсиш ҳақида сўз бормоқда.

Боғбонларнинг айтишича, бу йил «Golden Delicious» мевасининг калибри, асосан, йирик. Бироқ, аксарияти нуқсонли, намлик ва атмосфера ҳарорати ўзгариши натижасида ҳосил бўлган «қуруқ тўр»дан иборат бўлиб қолган. Ушбу ҳолатни инобатга олган ҳолда маҳсулот етиштирувчилар ва экспортёр-савдогарлар «Golden Delicious»га нисбатан ёзги боғлар олмасини сотиб олишда ишлатилган амалиётни давом эттиришди – қабул, асосан, боғлардан эмас, балки агрохўжаликларнинг саралаш ва қадоқлаш бўлимларидан амалга оширилди. Шу билан бирга,  ўртача сифатли, жорий истеъмол ва қисқа муддат сақлаш учун мўлжалланган «Golden Delicious» навининг нархи Gala олмаси баҳоси билан тенг даражада ва Idared навининг бошланғич баҳосидан ўртача 1 лей/кг юқори даражада ўрнатилмоқда. Молдова бозорида эса ўртаги ва кечпишар навларни етказиб бериш даражаси ҳозир талабдан ошиб кетди.

Мавсум бошида «Golden Delicious»нинг нисбатан паст нархда сотилишига иккинчи сабаб, Молдова мева бозори операторларининг фикрича, ушбу навга хос олмалар, одатда, узоқ муддатли сақлаш учун жойлаштирилади. Аввалги уч йиллик тажрибадан кўриниб турибдики, Россияда шундай навли Молдова олмасига талаб ва нархнинг сезиларли ўсиши январь ойининг иккинчи ярмидан бошланади. Бинобарин, энергия нархи кўтарилиши ҳисобига сақлаш харажатлари юқори бўлади. Бундай вазиятда савдогарлар фақат юқори сифатли меваларни сотиб олишга ҳаракат қилишади ва улар учун энг паст нархларда тўлов қилишади.

Сообщение Молдовада олманинг «Golden Delicious» нави ҳосили ўтган йилга нисбатан юқори, бошланғич нархлар эса паст появились сначала на EastFruit.

Ўзбекистон Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2021 йилнинг январь-май ойларида гилос экспорти ҳажми 27,6 минг тоннани, умумий қиймати эса 43,4 миллион АҚШ долларини ташкил этди. Бу ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 4,3 минг тоннага кўпдир. Юқорида кўрсатилган экспорт ҳажмининг 65%и Фарғона водийси ҳиссасига тўғри келади.

Манбада экспорт нархини ўтган йил билан таққослаш ҳақида айтилмаган. EastFruit таҳлилчиларининг фикрига кўра, экспорт қиймати 2020 йилга нисбатан пасайган.

Биз, Ўзбекистонда гилос нархи пасайганининг сабаблари ҳақида ушбу мақолада батафсил ёзган эдик. Шу сабаб, бу йилги гилос экспортининг қиймати ўтган йилга нисбатан паст бўлиши эҳтимоли юқори.

EastFruit мутахассислари манбада кўрсатилган экспорт ҳажми 2021 йилнинг май ойига тааллуқли, деб ҳисоблашмоқда. Бошқача айтганда, май ойининг ўзида Ўзбекистондан гилос экспорти 43,4 миллион доллар қийматидаги 27,6 минг тоннани ташкил этди. Бунинг изоҳи оддий.

Ўзбекистонда гилосни йиғиб олиш, ҳатто супер-эртаги навлар ҳисобга олинса ҳам, апрель ойининг иккинчи ўн кунлигидан эрта бошланмайди, эртаги навлар терими эса февралдан апрелгача ҳаво ҳароратида сезиларли ўзгаришлар бўлмаса, апрелнинг учинчи декадасидан бошланади. Шунга кўра, маҳсулот экспорт учун етарлича ҳажмга етганида, яъни ой охирига яқин ташқи бозорларга жўнатилади.

Аммо бу йилги мавсум қиш фаслидаги ғайритабиий исиш ва баҳор бошида келган қаттиқ совуқлар сабабли гилоснинг оммавий йиғим-терим мавсуми бошланиши тахминан 10 кунга кечикиши билан фарқ қилади. Маълумки, об-ҳаво аномалиялари супер-эртаги ва эртаги навлар ҳосилига анча зарар етказди. Логистика хизматлари бозори иштирокчиларининг фикрига кўра, гилосни Ўзбекистондан ташқи бозорларга жўнатиш учун транспорт қидириш бўйича дастлабки сўровлар фақат апрель ойининг сўнгги кунларида, яъни 28-30 апрель кунлари кузатила бошланди. Умуман олганда, EastFruit май ойининг биринчи ўн кунлигида Ўзбекистон гилоси экспортида одатий фаоллик кузатилмагани ҳақида ёзган эди.

Шундай қилиб, EastFruit мутахассисларининг фикрига кўра, Ўзбекистондан гилос экспорти бўйича юқоридаги маълумотлар 2021 йилнинг май ойига тегишлидир.

Ўзбекистоннинг мева-сабзавот маҳсулотларини етиштирувчи 13 ҳудуди орасида Фарғона вилояти гилос экспорти бўйича мутлақ етакчига айланди ва 2021 йилнинг май ойида ушбу вилоятдан жўнатилган гилос ҳажми умумий экспортнинг 47 фоизини ташкил этди. Иккинчи ўринни Наманган вилояти (17%), учинчи ўринни Тошкент вилояти (14%) эгаллади. Жами ушбу уч ҳудуднинг улуши умумий гилос экспортининг 78 фоизини ташкил қилди. Фарғона водийси, яъни – Фарғона, Наманган ва Aндижон вилоятларининг экспорт ҳажмидаги умумий улуши 2021 йилнинг май ойида 65 фоизни ташкил этди.

Эслатиб ўтамиз,  Ўзбекистоннинг Фарғона водийсида гилос етиштириш ва уни қўл меҳнати билан саралашнинг анъанавий технологияси ҳақидаги видеони бу ерда томоша қилишингиз мумкин.

EastFruit мутахассислари 2021 йил июнь ойининг иккинчи ярмида Ўзбекистондан гилос экспорти жўнатмалари кескин пасайганини қайд этишмоқда. Ва 20-21 июнь кунларидан бошлаб, бундай жўнатмалар саноқли бўлиб қолди. Бу йилги гилос мавсуми ўтган йилга нисбатан тахминан 10 кун кечроқ бошланганига қарамай, жазирама июнь ҳосилнинг қолган қисми тезроқ пишишини таъминлаган бўлиши мумкин. Улгуржи бозорларда катта калибрли (26+) ва майда гилослар ҳанузгача таклиф қилинмоқда ва улар  пишиб етилган гилос эканлиги, шубҳасиз. Шу сабабли, ўзбек гилосининг асосий экспорт бозори Россия эканлигини ҳисобга олсак, узоқ ташқи бозорларга экспорт қилиш учун мос маҳсулотлар энди йўқ. Бу шуни англатадики, ҳатто миқдор жиҳатидан ҳам июнь ойида гилос экспорти ҳажми нисбатан паст бўлиши мумкин ва умуман, мавсум ҳисобидан ушбу меваларнинг экспорт жўнатмалари ортиши табиий жиҳатдан ҳам кафолатланмаган.

Россия бозорида Ўзбекистон гилосига талабнинг пасайиши Туркия, Эрон ва Озарбайжон етказиб берувчиларининг фаоллашуви билан боғлиқ, улар маҳсулот етказиб бериш бўйича бирмунча устун бўлиб, логистика нархлари борасида қатор афзалликларга эга.

Сообщение Ўзбекистон 2021 йилнинг май ойида гилос экспортини кескин оширди, бироқ экспорт мавсуми одатдагидан эрта тугади появились сначала на EastFruit.

Ўзбекистонда гилоснинг оммавий йиғим-терим мавсуми тугашига саноқли кунлар қолди. Ўтган ҳафта охирида EastFruit мутахассислари тахмин қилганидек, 26+ калибрли сифати юқори ўзбек гилосининг нархи бу ҳафта ҳам пасайишда давом этди. Натижада, мавсум якунига келиб, нарх сўнгги йиллар билан солиштирадиган бўлсак, рекорд даражада арзон бўлди, ваҳоланки, мавсум бошида у ўта юқори эди. Гилоснинг мамлакатдаги умумий ҳосили эса сезиларли даражада камайди.

2021 йилнинг 10 июнидан бошлаб, калибри ўртача 26 мм.дан ошган гилоснинг улгуржи нархи кг учун 1,42 долларни ташкил этди, бу кўрсаткич ҳафта давомида 17 фоизга пасайган. Қолаверса, нарх ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 25 фоиз ва 2019 йилнинг худди шу кунига нисбатан учдан бир қисмга паст бўлган. Дарвоқе, катта калибрли гилоснинг нархи келгуси ҳафта бошида барқарорлашиши мумкин, чунки, унинг таъминоти камая бошлайди.

Кичик гилос (диаметри 26 мм.дан кам)га келсак, бундай нав учун ўртача улгуржи нархлар деярли ўтган йилги даражага тўғри келади – қарийб 10 минг сўм ёки кг учун 0,95 доллар.

Бундан келиб чиқмоқдаки, экспортга яроқли гилоснинг нархи мавсум давомида майда гилос нархига нисбатан анча тез пасайдими?! Бир қарашда бунда мантиқ борга ўхшайдими?! Ҳа, бу ерда мантиқ бор, фақат бунинг учун гилос бозорини биргина мамлакат миқёсида эмас, балки бутун минтақа бўйлаб кузатиш керак.

Катта калибрли ўзбек гилосининг асосий талабгори ташқи бозордир. Ўзбекистонлик истеъмолчи учун қиммат бўлгани сабабли саралаб олинган йирик гилос, асосан, чет элга жўнатилади, у ерда истеъмолчилар Ўзбекистонга қараганда анча кўп пул тўлашга тайёр. Шу боис, шубҳасиз, ўзбек гилосининг республикадан ташқаридаги нархлари нисбатан пастлиги сабабларини асосий ташқи бозорлардан излаш керак. Aниқроғи, биттасидан – ўзбек гилосининг асосий савдо бозори – Россия. Ва Россияда бу йил Туркия, Эрон, Озарбайжон экспортёрларининг гилос етказиб бериш борасидаги рақобатлашуви ўсиши кузатилди.

Хусусан, Туркия бу йил гилос учун энг муҳим бозорга кириш имкониятини йўқотди. У бозор Хитой эди, шунинг учун Россия бозорига эътиборни кучайтирди ва етказиб бериш ҳажмини оширди. Бундан ташқари, Туркияда совуқ билан боғлиқ муаммолар бўлмагани боис, гилос плантациялари сони ва уни етиштириш даражаси йил сайин ортиб бормоқда. Шунингдек, меванинг сифати бўйича Туркия Ўзбекистондан кўра анча устунликка эга, негаки, у ерда экинга ишлов беришнинг энг замонавий технологияларидан фойдаланилади, мобиль гидрокулинглар ёрдамида маҳсулот совутилади ва оптик линиялар ёрдамида сараланади. Бундай гилос харидорларни жалб қилмай қолмайди. Ва энг муҳими, у супермаркетлар пештахтасида ҳам, истеъмолчининг уйига етиб боргач ҳам узоқ вақт сархиллигича сақланиб туради.

Логистика харажатлари жиҳатидан Ўзбекистондан катта устунликка эга бўлган Грузия ҳам сўнгги пайтларда Россия бозорига тобора кўпроқ гилос етказиб бера бошлаганини қайд этиш жоиз. Тўғри, Грузиядан гилос экспорти ҳажми ҳали у қадар катта эмас.

Россия бозорига гилос етказиб бериш даври Ўзбекистон экспорти мавсуми билан бироз мос келувчи Молдова эса бу йил экспорт ҳажмини яна пасайтириши мумкин. Демак, ушбу омил яқин келажакда нархларга таъсир кўрсатмайди.

Кичик калибрли (26 мм.дан кам) гилос ҳақида сўз юритадиган бўлсак, унинг асосий талабгори ички бозордир. Ва бу ерда яққол тушунарли қоида ишлайди: май ойининг биринчи ўн кунлигидан бошланган (йиғим-терим мавсумининг боши) юқори нархлар ой охирига келиб, сезиларли даражада пасаяди ва сўнг мавсум охиригача анчайин суст равишда тушиб боради. Бу ҳолат истеъмолчиларнинг “кейинга қолдирилган” талабига дахлдор: юқори бошланғич нархларни кўрган   харидорларнинг кўпчилиги нарх пасайишига умид қилиб, вақт ўтишини кутади, мабодо, гилосни харид қилгудек бўлса ҳам оз миқдорда олади. Сўнг эса нархларнинг сезиларли даражада пасайиши ва йиғим-терим мавсуми якуни яқинлашиб бораётганлиги маҳсулотга бўлган талабни оширади. Шу тариқа калибри 26 мм.дан кам гилос нархлари июнь ойида секин суръатда пасаяди ёки барқарорлашади, кўпинча талабнинг ушбу даврда ошиши гилос нархининг бироз кўтарилишига ҳам сабаб бўлади.

Сообщение Ўзбекистон: сара гилос экспортга – нархи арзон, майда гилос ички бозорга – нархи қиммат появились сначала на EastFruit.