ФАО озиқ-овқат нархлари индекси ва истеъмолчилар сезгисига кўра, ҳозирги кунда жаҳон озиқ-овқат нархлари, айниқса, Шарқий Европа ва Марказий Осиё минтақаларида рекорд даражада юқори. Бироқ, менинг фикримча, бу ҳали ҳаммаси эмас. 2022 йилда озиқ-овқат маҳсулотлари, жумладан, сабзавот ва мевалар нархи янада кескин ошиши, тарихий рекордларни янгилаши эҳтимоли юқори, деб ҳисоблайман.

Минтақа мева-сабзавот тармоғи вакиллари юқори даромад кутишлари керакми?

Йўқ, мен бундай деб ўйламайман ва сабабини тушунтиришга ҳаракат қиламан. Аммо ўз навбатида, шуни ҳам  таъкидлашим керакки, кўплаб фермерлар учун 2022 йил муваффақиятли кечиши мумкин.

Аввало, келинг, нима учун ҳозир жаҳонда озиқ-овқат қиммат эканлигини тушуниб олайлик. Мен сабабларнинг бир нечта тоифаларини кўрмоқдаман:

А) Макроиқтисодий

Б) Саноат

В) Сиёсий

Г) Логистик

Д) Энергетик

Ушбу сабабларни эркин тарзда қисқача тушунтиришга ҳаракат қиламан:

1. Сиёсий сабаблар – маҳсулотлар экспорти ёки импортига чекловлар сони ортиб бораётгани, шунингдек, турли мамлакатлар ўртасида давом этаётган савдо урушлари ҳозирги вақтда жаҳон нархларига катта таъсир кўрсатмоқда. Яъни, эркин бозор фаолиятининг чекланиши ва унга давлат ҳукуматлари аралашуви мисолида намоён бўлувчи ҳамма нарса шу мамлакатлар аҳолиси учун озиқ-овқат нархлари ошишига олиб келмоқда. Бошқача айтадиган бўлсак, сўнгги йилларда биз кузатган глобаллашув жараёни ҳар бир транзакция учун харажатлар камайиши ҳисобига маҳсулотлар арзонлашувига олиб келди, аммо ҳозир у тескари йўналишда ривожлана бошлади: давлатлар божларни оширмоқда, давлат томонидан тартибга солишнинг турлича усуллари жорий қилинмоқда, захиралар оширилмоқда.
2. Макроиқтисодий сабаблар ҳозир жаҳондаги маҳсулотлар нархига асосий таъсир кўрсатмоқда. Афсуски, пандемия даврида жаҳонда жуда кўп пул “чоп этилди” – бу пуллар нархлар ошишига қарамай, талаб камайишига йўл қўймаяпти. Йил охирида АҚШдаги инфляция 7 фоизга баҳоланди – бу деярли 40 йил ичидаги энг юқори кўрсаткичдир! Яъни, агар сиз пулни долларда жамғарган бўлсангиз, унда 2021 йил бошидаги 100 долларингиз 93 доллар бўлиб қолди. Табиийки, инфляция озиқ-овқат нархлари ошишига ҳам олиб келади!
3. Логистика масаласи сабзавот ва мевалар савдоси билан шуғулланувчи ҳар бир кишига маълум. Жаҳон тарихдаги энг шафқатсиз логистик инқирозлардан бирини бошдан кечирмоқда. Ва ҳозирча уни ҳал этишнинг уддасидан чиқиб бўлмаяпти. Бир мамлакатдан бошқасига озиқ-овқат етказиб бериш нархи доимий равишда ўсиб бормоқда ва етказиб бериш имконияти ҳар доим ҳам, ҳатто юқори нархларда ҳам мавжуд эмас! Йил давомида транспорт харажатлари ўртача 3-4 баробар ошди ва нафақат денгиз контейнерлари, балки қуруқликдаги ташув нархи ҳам қимматлаган. Кўпгина мамлакатларда юк машиналари ҳайдовчиларининг етишмаслиги муаммоси ҳам бор. Бунга Cоvid-19 сабабли саёҳат билан боғлиқ вақти-вақти билан ўрнатилаётган чекловлар муаммосини ҳам қўшамиз.  Ва буларнинг бари, албатта, истеъмолчи тўлайдиган товарлар нархларига кўчади!
4. Тармоқ сабаблари фақат маълум бир тармоқ ёки маҳсулот тоифаси учун муҳим бўлган сабаблардир. Масалан, жаҳонда олма ҳаддан зиёд етиштирилган бўлса ва бу мева тренд (мода) маҳсулот бўлмаса, истеъмолчида пул бор бўлса-да, унинг истеъмоли ўсмаслиги мумкин, демак, нархлар ҳам кўтарилмаслиги эҳтимоли баланд. Мен ушбу сабабларни блогнинг мазкур қисмида батафсил кўриб чиқмайман, чунки, ҳар бир маҳсулот тури учун вазият кескин фарқлидир. Фақат шуни қайд этмоқчиманки, ғалла, шакар, ёғ-мой, маълум даражада гўшт ва сут каби оммавий хом ашё етиштиришга йўналтирилган тармоқлардан кўра сабзавот ва мевалар учун тармоқ сабаблари муҳимроқдир.
5. Энергетик сабаб озиқ-овқат нархи ўсишига ҳозир ҳам сезиларли таъсир кўрсатмоқда, аммо 2022 йилда бу асосийси бўлади. Шунинг учун мен бу хусусда батафсилроқ алоҳида ёзаман. Айтиш мумкинки, энергия компоненти озиқ-овқат нархларига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади. Нефть ва газ нархи ошиши бевосита шакар, маккажўхори ва айрим ўсимлик мойлари нархи ошишига ва билвосита бошқа маҳсулотлар нархи қимматлашига олиб келади. Қандай қилиб нефть шакар ва маккажўхори нархига таъсир кўрсатмоқда? Саволга жавоб жуда оддий – биоэтанол орқали. Нефть қанчалик қиммат бўлса, биоэтанол ишлаб чиқариш шунчалик фойдали бўлади ва етиштирилган шакарқамиш ҳамда маккажўхори ҳажми биоэтанол ишлаб чиқаришга йўналтирилади, демак, шакар ва озуқа ишлаб чиқариш учун улар шунча кам таклиф қилинади. Шунда нархлар аниқ ошади. Мен билвосита таъсирни олма мисолида тушунтираман – кўплаб нефть экспорт қилувчи мамлакатлар учун бу экзотик маҳсулот мамлакат энергия экспортидан кўпроқ даромад олина бошланганда катта ҳажмда импорт қилинади. Бундан ташқари, нархларга логистика нархи ошиши (лекин бу унчалик муҳим эмас) ва ўғитлар нархи ошиши таъсир кўрсатиши ҳам бор. Ва худди шу ерда менинг блогимнинг асосий ғояси ниҳоят «очилади», шунинг учун энди бу хусусда батафсил…

Ҳозир жаҳонда минерал ўғитларнинг ўртача нархи ўтган йилга нисбатан 70-80 фоизга ошди. Аммо бу ўртача кўрсаткич. Энг сезиларли ўсиш барча қишлоқ хўжалиги экинлари ўсиши учун асос ҳисобланмиш азотли ўғитлар нархларида бўлди.  Азотли ўғитлар нархида 80-90% гача харажатлар табиий газ харажатларидир!  Ва у Европада бир йил аввалгидан ўртача 10 баробар қимматроқ.

Шунга кўра, азотли ўғитлар ишлаб чиқарадиган кўплаб заводлар шунчаки фаолиятини тўхтатди, чунки, ишлаб чиқаришнинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини сақлаб қолиш учун азотли ўғитлар нархини 5-8 баробар ошириш керак. Бироқ, ўғитни бу нархда ҳеч ким сотиб олмайди.

Аммо, ўғитлар, сўнгги пайтларда газ нархининг бироз пасайишига қарамай, қимматлашда давом этмоқда. Чунки, оммавий ишлаб чиқариш мавсуми яқинлашяпти ва ўғит бўйича таклифлар кескин камайди. Талаб эса юқорилигича қолмоқда!

Худди ўша маккажўхорини етиштириш таннархида ҳам ўғит харажатларининг улуши 30-45% га етади!  Маккажўхори озуқа ишлаб чиқариш учун асосдир ва бу, табиийки, гўшт ва сут маҳсулотлари нархига таъсир қилади. Ва ҳатто балиқ нархларига ҳам, зеро, Осиёда балиқнинг асосий қисми океандан тутилмайди, балки етиштирилади.

Ва бу фақат битта экин билан боғлиқ мисол! Бошқа экинлар учун ҳам вазият худди шундай. Айни жиҳат мева-сабзавотларга ҳам тегишли бўлиб, бу ерда гектарига азотли ўғитларга бўлган эҳтиёж дала экинларини етиштиришдан кўра ўртача юқори бўлади!

Бу нима дегани? Бу шуни англатадики, ҳозир ҳамма 2022 йилда ҳосил етиштириш учун ўғит сотиб олаётган бўлса, кўпчилик, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда ўғитдан фойдаланишни камайтиради. Худди шу мамлакатларда фаол модда таркиби ва эълон қилингани ўртасидаги номувофиқлик билан кўплаб сохта маҳсулотлар пайдо бўлиши мумкин.

Албатта, мўъжиза содир бўлмайди: ўғитлар қанчалик кам бўлса, ҳосил шу қадар паст бўлади.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши учун ер майдонини кўпайтиришимиз мумкинми?  Йўқ. Бундан ташқари, майдон доимий равишда қисқариб бормоқда, лекин Ер юзи аҳолиси сони ўсиб бормоқда.  Шунга кўра, озиқ-овқат маҳсулотлари қимматлашмаслиги учун ҳар йили қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилишини сезиларли даражада ошириш зарур, токи, киши бошига тўғри келадиган маҳсулотлар сони ўзгармай қолгунча. Агар биз кичикроқ майдонда камроқ ўғит ишлатсак, унда ишлаб чиқаришнинг пасайишини кутишимиз керак!

Бунга қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосил бой берилиши муаммосига олиб келувчи иқлим ўзгариши омилини ҳам қўшамиз.  Бу борада, албатта, 2022 йилда омад кулиб боқишига умид қилиш мумкин, аммо омадга ишониб қолмаслик керак.

Жаҳон озиқ-овқат нархлари ҳаддан зиёд кескин ошиб кетишининг олдини олишга нима ёрдам беради, омаддан ташқари, албатта?

Технологиялар ривожланишини жадаллаштириш ва янада барқарор, самарали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига сармояларни кўпайтириш, шунингдек, Ер юзидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи аҳолининг экин етиштиришда янада самарали технологиялар ва маҳсулотлар маркетингига ёндашувлар ҳақидаги билимлари даражасини яхшилаш омили ҳам мавжуд. Бу биз ФАОда шуғулланадиган ишлар ва айнан шу жиҳат сўнгги йилларда озиқ-овқат нархи кескин ошишига йўл қўймасликка ёрдам берди.

Нега мева-сабзавот саноатининг барча вакиллари ҳам 2022 йилда озиқ-овқат нархлари ошиши мумкинлигидан хурсанд бўлишга шошилмасликлари керак?

Мен тўрт муҳим омилга эътибор қаратган бўлар эдим:

1) Юқорида айтиб ўтилган ички тармоқ омили

2) Ўғит етишмаслиги, материаллар ва жиҳозлар таннархи ўсиши ҳамда сифати ёмонлашуви омили

3) Ишчи кучи етишмаслиги омили

4) Истеъмолнинг эластиклиги омили

Ҳар бир тармоқ ва минтақа ичида вазият тубдан фарқ қилиши мумкин. Агар, масалан, голубикани оладиган бўлсак, етакчи экспортёр мамлакатларда ушбу резаворнинг ўртача  нархи йилдан-йилга пасаймоқда, шу билан бирга, уни етиштириш харажатлари ўсишда давом этяпти. Ушбу бозордаги олма ва бошқа кўплаб маҳсулотлар билан боғлиқ вазият ҳам шунга ўхшаш.

Шунга кўра, агар сиз ҳамма ишлаб чиқариш ҳажмини оширадиган сегментда ишласангиз, фақат инфляцияга таянмаслигингиз керак. Боз устига, 2022 йилда ишлаб чиқариш харажатлари жуда кескин ошади.

Ўғитлар ёки ўсимликларни ҳимояловчи воситалардан фойдаланишни камайтириш орқали пул тежашга ҳаракат қиладиган ишлаб чиқарувчилар ҳосилни бой бериш ва сифат ёмонлашуви муаммосига дуч келишади. Зеро, бозордаги товар нархини айнан сифат белгилаб беради – сифатли олма истеъмолчига керак бўлмаганидан 10 баробар қимматроқ сотилади.  Афсуски, бу кейинги мавсумда тез-тез содир бўлиши мумкин.

Ҳар доим жуда муҳим бўлган ишчи кучи етишмаслиги омили ҳам 2022 йилда кўплаб мамлакатларда асосий масалага айланади. Ҳа, Ўзбекистон ва Тожикистон бундай муаммога дуч келмасликлари мумкин. Ва умуман олганда, Марказий Осиё мамлакатлари учун бу, албатта, фақат маҳсулот ҳажми ҳақида эмас, балки сифат ҳақида ҳам ўйлай бошланса, ўз-ўзини танитиш учун муайян бир имкониятдир.

Аммо Украина, Молдова ва Грузияда бу омил, эҳтимол, биринчи марта (айниқса, резавор сегментида) ҳатто ишчи кучи харажатларининг деярли кафолатланган кескин ўсиши ҳисобга олинмаганда ҳам ҳосил бой берилишига олиб келади.  Мен 2020 йилда мева-сабзавот бизнесининг ҳали тўлиқ механизациялашмаган сегментларига жуда жиддий салбий таъсир кўрсата бошлаган Европа Иттифоқи мамлакатлари ва АҚШ ҳақида гапирмаяпман.

Шуни ҳам қайд этиш жоизки, транспорт бозори мутахассислари 2022 йилда транспорт тарифларининг пасайишини кутишмайди.  Ва бу харажатлар бутунлай истеъмолчига эмас, балки қисман ишлаб чиқарувчи зиммасига ҳам ўтади. Шунга кўра, бу омил ҳам мева-сабзавот сектори учун салбийдир.

Кўпчилик унутиб қўядиган яна бир жиҳат. Агар донли маҳсулотлар нархи йилига 30-40%га кўтарилса, бу нархнинг жуда жиддий ўсиши ҳисобланади. Лекин мева-сабзавот маҳсулотлари, кўпинча, бир неча баробар қимматлашади ёки арзонлашади. Масалан, карам, сабзи, лавлаги, картошка, пиёз ҳозир минтақамизнинг кўплаб мамлакатларида бир йил аввалгидан 3-5 баробар қимматроқ сотилмоқда.  Кўпгина мамлакатларда мевалар мавсумда ҳам бир неча баробар қимматроқ эди. Малина ва грек ёнғоғи 2021 йилда нарх рекордларини тўлиқ янгилади.

Ва бу ерда талабнинг эластиклиги омили намоён бўлади – кўплаб мева, резавор ва ёнғоқлар муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари эмас, шунинг учун нархлар кескин кўтарилган тақдирда уларга талаб камайиши мумкин. Ва бу узоқ муддатли салбий оқибатларга олиб келиши эҳтимоли юқоридир.

Ҳар қандай ҳолатда ҳам, 2022 йил қизиқарли бўлишни ваъда қилмоқда, аммо осон кечмайди.  Ва биз бу бозор имкон қадар шаффоф бўлиши учун қўлимиздан келганча ҳаракат қиламиз. EastFruit  порталининг фойдаланувчилари аудиторияси 2021 йилда илк бор миллион кишидан ошиб, бир йил ичида деярли икки баробар кўпайгани бежиз эмас, ахир!

Сообщение 2022 йил учун агро-прогноз: нархларнинг рекорд даражада ўсиши, ўғитлар танқислиги, ҳосилдорлик пасайиши ва ишчи кучи етишмовчилиги появились сначала на EastFruit.

2020 йилнинг ноябрь ойида EastFruit жамоаси Ўзбекистон иссиқхоналарининг газ таъминотига уланиши билан боғлиқ муаммолар ҳақида резонансли мақола чоп этган эди. Газ таъминотига уланишнинг бюрократик ва мураккаб тартиблари ёки умуман газ олиш имконсизлиги  фермерларнинг кўплаб шикоятларига сабаб бўлди.  Улар орасидан таъминотга улана олганлар ҳам газ идораси ёнилғини узлуксиз етказиб беришга кафолат бермаганини айтди. Бундан ташқари, газ, кўпинча, шунчаки ўчириб қўйилганлиги ҳам ҳақиқат ва бу баъзи ҳолларда бутун ҳосил нобуд бўлишига олиб келди. Аслида, табиий газ Ўзбекистоннинг асосий экспорт маҳсулоти ҳисобланади. Биз материалимизда табиий газдан фойдаланган ҳолда етиштирилган иссиқхона сабзавотларини экспорт қилиш мамлакат учун анчайин фойдали эканини рақамлар билан кўрсатиб берган эдик.

Газнинг энг кенг тарқалган муқобили кўмирдир. Бироқ, кўмир ёрдамидаги иссиқлик генерацияси газдан фойдаланишга нисбатан маҳсулот таннархини сезиларли даражада оширади. Бундан ташқари, кўмир ёқиш атроф-муҳит кучли ифлосланишига олиб келади, аҳоли саломатлигига зарар етказади ва плёнка ёки иссиқхона ойнасини хиралаштиради. Зеро, ўсимликлар иссиқликдан ташқари, ёруғликка ҳам муҳтож. Умуман олганда, қишда қуёш нури етишмаслиги Ўзбекистон иссиқхона комбинатларининг асосий муаммоларидан бири ҳисобланади. Шунинг учун ҳам кўмир энг яхши муқобил бўла олмайди.

Бугун ўз корхоналарига катта сармоя киритган инвесторлар ечим излашга мажбур. Масалан, Ўзбекистоннинг Тошкент вилоятидаги «Тутзор» маҳалласи иссиқхоналари газ таъминотига уланишдаги муаммолар ва иссиқхона комбинатларига табиий газ етказиб беришдаги узилишлар фонида маҳсулот таннархини пасайтиришнинг ўзига хос “инновацион” усули топишди. Улар иссиқхоналарни иситиш учун ёқилғи сифатида маиший чиқиндилар, хусусан, ёғоч қириндиси, кўмир ва кезак (ёки тезак) аралашмасидан фойдаланишга қарор қилишди.

Ўз-ўзидан аёнки, бу «янгилик»нинг оқибати – сўнгги йилларда куз-қиш мавсумида бутун турар-жой ҳудудларини доимий қамраб оладиган куйинди ҳидидир. Бошқача айтганда, совуқ мавсумда иссиқхона сабзавот ва кўкатларининг таннархини пасайтиришдаги бу усул «Тутзор» маҳалласида ҳам, унга яқин аҳоли пунктларида ҳам маҳаллий экологик муаммони келтириб чиқарди.  Маълумки, ҳаво ифлосланиши жаҳон аҳли саломатлигининг ёмонлашуви ҳамда умр қисқаришига асосий сабаблардан биридир.

Рodrobno.uz таҳририятига Тошкент шаҳрининг Юнусобод тумани ва Тошкент вилоятининг «Тутзор» маҳалла фуқаролар йиғинида истиқомат қилувчи бир гуруҳ фуқаролар иссиқхона комбинатлари ҳавони заҳарлаётгани сабаб мурожаат қилишди. Нашр ушбу мурожаатни чоп этишга қарор қилди, қуйида ушбу мурожаатни қисқартирилган ҳолда келтирамиз:

“Биз, қуйида имзо чекувчилар – Тошкент шаҳрининг Юнусобод тумани аҳолиси ва Тошкент вилоятининг “Тутзор” маҳалла фуқаролар йиғини аҳолиси шуни маълум қиламизки, ўтган бир неча йил давомида куз-қиш мавсумида Юнусобод тумани (Тошкент шаҳри) ҳудуди ва “Тутзор” маҳалласи (Тошкент вилояти)да ҳар куни оқшомдан то тонгга қадар куйинди ҳиди анқиб туради. Шу сабабли, хонадонлар ва уйларнинг деразаларини очиб бўлмайди, бутун маҳаллаларни аччиқ тутун ҳиди қуршаб олади… Бундай ҳодисалар туфайли Юнусобод тумани ва «Тутзор» маҳалласи аҳолисининг ҳаёти қўрқинчли тушга айланди.

… Аҳоли атмосфера ҳавосини ифлослантирувчи манба Тошкент ҳалқа йўли ортида жойлашган иссиқхона хўжаликлари эканлигини аниқлади… Шундай иссиқхона хўжаликларидан бирига аҳоли ташриф буюрди, маълум бўлишича, иссиқхонани иситиш учун ҳар қандай чиқиндидан – пластмасса, лампа, шунингдек, ёғоч қириндиси, кўмир, кезак (ёки тезак) ва бошқа номаълум элементлар аралашмасидан фойдаланилар экан.

…Бу қўрқинчли фильм эмас, балки ўтмишда Тошкентнинг энг мусаффо ҳаволи туманларидан бири саналган Юнусободнинг бугунги ҳолати… Фото ва видеотасвирлар Facebook ижтимоий тармоғида эълон қилингандан кейингина воқеа жойига Тошкент тумани Давлат экология қўмитаси инспекторлари келиб, иссиқхона эгаларига эмас, балки ёлланма ишчига нисбатан маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисида баённома тузишди ва атиги 270 минг сўм жарима солишди.

Иссиқхона эгалари бундай ҳолат бошқа такрорланмаслигига ва бундан буён иссиқхонани иситишда фақат кўмирдан фойдаланилишига ишонтиришди. Аммо орадан бир неча кун ўтиб, юнусободликлар яна ўткир куйинди ҳидини ҳис қила бошлашди… Одамларнинг мунтазам равишда заҳарланиши шу кунгача давом этмоқда…”.

Мурожаат сўнгида Тошкент шаҳрининг Юнусобод тумани аҳолиси ва Тошкент вилоятининг “Тутзор” маҳалла фуқаролар йиғини фуқаролари маҳаллий ҳокимликлардан Тошкент вилоятининг Тошкент туманида жойлашган барча иссиқхона хўжаликларида ўрганиш ўтказилишини, ҳавони мунтазам равишда заҳарлайдиган иссиқхона хўжаликлари фаолиятига чеклов қўйилишини, шунингдек, ҳавони ифлослантирувчи иссиқхона хўжаликларининг мансабдор шахслари жавобгарликка тортилишини сўрашди.

Кўриниб турибдики, Ўзбекистонда иссиқхона хўжаликларини узлуксиз газ билан таъминлаш муаммоси ҳамон ҳал этилмаган. Аслида, мамлакат қишлоқ хўжалигининг энг юқори технологияларга асосланган тармоғи ўз фаолияти билан фахрланса арзийди, аммо, у бугун имкон қадар омон қолиш йўлида ҳаракат қилишга мажбур. Айни пайтда қўшни Туркманистонда иссиқхона бизнеси табиий газни ниҳоятда арзон нархларда узлуксиз олмоқда, бу эса тармоқнинг жадал ривожланишига имкон беради. Туркманистон бир неча йил ичида Россияга иссиқхона помидорини етказиб бериш бўйича Ўзбекистондан деярли ўзиб кетди. Маълумки, помидор Ўзбекистон сабзавотчилигининг асосий экспорт позицияларидан бири ҳисобланади.

Бизнинг ҳисоб-китобларга кўра, 2022 йилда Туркманистондан Россияга иссиқхона сабзавотларини етказиб бериш ҳажми ушбу маҳсулотлар бўйича Ўзбекистон экспорти ҳажмидан ошиб кетиши мумкин. Яна ҳам аниқроғи, агар давлат мамлакатда қўшилган қийматни ошириш муҳимлиги ва қишлоқ хўжалигининг юқори технологияли сегментларида атроф-муҳитга зарар етказмасдан янги иш ўринларини яратиш тўғрисида стратегик қарор қабул қилмаса, шундай ҳолат юз бериши аниқ.  Чунки, ҳозир аҳоли ҳам, кўп миллионли экспорт даромадларини келтирувчи истиқболли ва муҳим саноат ҳам жабр кўрмоқда.  Шундай қилиб, иссиқхона саноати ривожининг сустлашуви ва яратилмаган янги иш ўринлари туфайли тўғридан-тўғри иқтисодий йўқотишлар билан бирга Ўзбекистон соғлиқни сақлаш тизими учун ҳам қўшимча харажатлар миқдори ортади.

Сообщение Иссиқхоналарни экология мусаффолиги ва аҳоли саломатлигига зарар етказишига нима мажбур қилмоқда? появились сначала на EastFruit.

EastFruit таҳлилчилари 2022 йилги қиш-баҳор мавсумида иссиқхона сабзавотлари нархининг кескин кўтарилиши хавфига эътибор қаратишмоқда. Шу билан бирга, сархил помидор, бодринг ва қалампирни йил бўйи истеъмол қилишга ўргана бошлаган украиналик истеъмолчиларнинг аксарияти учун нархлар паст бўлиши мумкин.

Дарвоқе, иссиқхона сабзавотлари нархи ҳозирданоқ тез ўсишни бошлади. Шу боис, ҳатто янги йил олдиданоқ, иссиқхонада етиштирилган бодринг, помидор ва қалампир бўйича нархлар даражаси тарихий рекордларни янгилаши эҳтимоли баланд.

Нархлар кескин кўтарилишининг асосий сабаблари орасида EastFruit экспертлари қуйидагиларни қайд этишмоқда:

1. Газ ва бошқа энергетика ресурслари нархининг кескин ошиши ва натижада иссиқхоналар учун иссиқлик ва электр энергияси ишлаб чиқариш нархи қимматлаши;
2. Халқаро ташув нархи ошиши ҳисобига импорт қилинадиган иссиқхона сабзавотлари баҳоси кескин ошиши;
3. Ўғитлар ва ўсимликларни ҳимоя қилиш воситалари (ЎҲВ) каби моддий-техник ресурслар (МТР) нархининг кескин ошиши;
4. Ишчи кучи харажатлари ошиши;
5. Баҳорги-кузги даврда маҳсулотнинг асосий қисмини таъминлаган кичик фермер хўжаликлари сегментида ҳам 2021 йилда иссиқхона бодринги ва помидорининг нисбатан паст нархлари туфайли самарасиз иссиқхона хўжаликлари ишлаб чиқаришидан чиқиш;

Бу мақолада газ нархи кўтарилиши фонида Украина иссиқхона бизнесининг нохуш истиқболлари ҳақида ўқишингиз мумкин. Лекин айни пайтда юқорида айтиб ўтилган бошқа муҳим омиллар ҳам қўшилмоқда.

«Шуни ёдда тутиш жоизки, Украина иссиқхона сабзавотларининг Европа бозорига интеграциялашган, шу боис, украиналик фермерлар дуч келадиган қийинчиликлар бошқа мамлакатлардаги иссиқхоналарга ҳам у ёки бу маънода хосдир. Қиммат газ фонида Германия, Польша, Буюк Британия, Голландия ва бошқа Европа Иттифоқи мамлакатларидаги иссиқхоналар ҳозирданоқ жиддий зарар кўрмоқда. Шундай қилиб, сабзавот нархи ҳамма жойда кўтариляпти. Айни сабаб туфайли Туркия, Марокаш, Миср, Ўзбекистон, Исроил каби нисбатан илиқ иқлимли мамлакатлардан импорт нархлари транспорт харажатлари ўсишини ҳисобга олмаганда ҳам кескин кўтарилади”, дейди БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги инвестицион департаменти (ФАО) иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Шунингдек ўқинг:  Сабзавотлар қимматлашмоқда – газ инқирози Европанинг иссиқхона саноатига салбий таъсир кўрсатди

Қайд этиш жоизки, сўнгги йилларда Украина иссиқхона сабзавотлари импортини фаол равишда оширди, бу уларнинг нархини нисбатан паст даражада ушлаб туриш имконини берди. Шу билан бирга, баҳорда Украина комбинатларидаги иссиқхона сабзавотлари нархи, одатда, импорт қилинганидан сезиларли даражада, баъзан ҳатто бир неча баравар юқори бўлган. Бироқ, ушбу маҳсулотлар сархиллик даражаси юқорилиги ва ижобий таъм сифатлари туфайли яхши сотилган. Бироқ, янги мавсумда Украинанинг иссиқхона бодринги ва помидори нархи истеъмолчилар учун қулай бўлиши аниқ эмас.

“Украина иссиқхона комбинатлари 2022 йилда ишлаб чиқаришнинг янги мавсумини кеч бошлашга мажбур бўлиши эҳтимоли мавжуд. Шу билан бирга, импорт қилинган сабзавотлар ҳам кескин қимматлаши мумкин. Ахир, 2021 йилда улар ниҳоятда арзон сотилди. Бу шуни англатадики, нисбатан иссиқ мамлакатларда ҳам иссиқхона сабзавотларини етиштириш камайишини истисно қилиб бўлмайди. Бу эса табиийки, юқори нархлар билан боғлиқ вазиятни янада мураккаблаштиради”, дейди ФАО эксперти.

2021 йилнинг биринчи 7 ойида Украина импорт қилинган сабзавотлар нархи пастлигидан фойдаланиб, импортни 20%га оширди, лекин харажатларни 16%га камайтирди. Шундай қилиб, иссиқхона сабзавотларининг импорт нархлари 2021 йилда транспорт харажатлари ошишига қарамай, 2020 йилга нисбатан ўртача 36% паст бўлди!

Украинага иссиқхона сабзавотларининг асосий етказиб берувчиси Туркиялигича қолмоқда. 2021 йилнинг ўтган 7 ойида Туркия улуши жами импортнинг 86 фоизини ташкил этди. Иккинчи ўринда Польша – 4%лик кўрсаткич билан. Яъни, жами импорт қилинган иссиқхона сабзавотларининг 90%и Украинага ушбу икки мамлакатдан келтирилган. Шу билан бирга, Туркия етказиб беришни 36%га кўпайтирди, Польша эса 58%га камайтирди.

Иссиқхонада етиштирилган булғор қалампири импорти борасида 2021 йили ҳаммасидан ҳам кам ўсиш қайд этилди – 26%. Помидор импорти 20 фоизга, бодринг импорти 17 фоизга ошди. Шу билан бирга, Украина ҳатто иссиқхона сабзавотлари экспортини ҳам оширди. Бодринг 2020 йилнинг биринчи 7 ойига нисбатан 2,4 баробар, помидор эса 41 фоиз кўпроқ экспорт қилинди. Қалампир Украинадан деярли экспорт қилинмайди.

Украинадан бодринг ва помидор, асосан, Эстония, Польша, Молдова ва Беларусга экспорт қилинди.

Сообщение Сабзавот инфляцияси – 2022 йилда Украинанинг иссиқхона сабзавотлари нархи барча рекордларни ортда қолдирадими? появились сначала на EastFruit.

Электр нархи тез кўтарилиши Голландия иссиқхоналарининг кенг тармоғини ёритишни камайтириш ёки умуман ўчиришга мажбур қилмоқда, бу эса Европадаги озиқ-овқат, мева ҳамда гул дўконлари учун етказиб беришни қисқартириш хавфини туғдиряпти. Умумий ер майдонининг кичик бўлишига қарамай, Голландия озиқ-овқат маҳсулотларини экспорт қилиш бўйича жаҳонда иккинчи ўринда туради. Чунки, унинг қарийб 10 минг гектар (25000 акр)лик юқори маҳсулдор иссиқхоналарининг катталиги тахминан Париж шаҳри майдонича келади.

Аммо мазкур улкан шиша конструкцияларни иситиш учун йилига 3 миллиард кубометргача табиий газ сарфланади, бошқача айтганда, бу мамлакатдаги умумий ёқилғи истеъмолининг қарийб 8,2 фоизини ташкил қилади. Европада энергия нархи осмонга кўтарилиши ушбу секторга «катта таъсир» кўрсатмоқда, деб ҳисоблайди «Рабобанк»нинг катта таҳлилчиси Синди ван Рейсвик.

Бу баъзи ишлаб чиқарувчиларни ёруғликни камайтириш ва мавсумни муддатидан аввал тугатишга ёки келгуси йил баҳорида мавсумни кечроқ бошлашга ундамоқда.

«Бу кескин чоралар ишлаб чиқариш ва ҳосилни камайтиради, компаниялар учун жиддий иқтисодий оқибатларга олиб келади. Истеъмолчилар сабзавот ва гуллар учун кўпроқ пул тўлашини истисно қила олмаймиз», – дея хабар қилмоқда  Glastuinbouw Nederland саноат ассоциацияси.

Шунингдек ўқинг: Газнинг рекорд даражадаги юқори нархлари Украина иссиқхона бизнеси ривожига тўсиқ бўлмоқда

Марсель ван дер Лугт – Lugt Lisianthusдан. Унинг оиласи бир асрдан буён гулчилик билан шуғулланади. Марселнинг айтишича, электр нархлари тўрт баробар, харажатлар эса 20-25 фоиз ошганидан кейин нархлар ошиши мумкин. Ишлаб чиқарувчи гулларни, асосан, Россия, Германия ва Франция каби мамлакатларга экспорт қилади.

Маасдейкда жойлашган помидор етиштирувчи компания – Lans йилига 40 миллион кг сабзавот ҳосилини йиғиб олади, унинг иссиқхоналари ҳозир қоронғулашмоқда. Ҳосилнинг кўп қисми ёпиқ шароитда ўстирилади ва чироқлар, одатда, қоронғу тушганида ёқилади. Бу йил улар 50-80% ишламоқда. «Натижада, сиз камроқ маҳсулот ишлаб чиқарасиз. Бу аллақачон бошланган. Биз ҳозир ишлаб чиқаришни тахминан 10%га, эҳтимол, 20%га камайтирдик. Охир-оқибат, харидорлар аста-секинлик билан кўпроқ пул тўлай бошлашади», – дейди компаниянинг операцион директори Эрвин ван дер Ланс.

Сообщение Сабзавотлар қимматлашмоқда – газ инқирози Европанинг иссиқхона саноатига салбий таъсир кўрсатди появились сначала на EastFruit.

EastFruit таҳлилчилари Украинанинг иссиқхона бизнесига глобал газ нархи ошиши кўринишидаги ўта жиддий таҳдидга эътибор қаратишмоқда. Чунки, иссиқхоналарнинг катта қисми газни асосий иссиқлик манбаи сифатида ишлатишда давом этмоқда, баъзи ҳолларда эса электр энергиясини ишлаб чиқаришда газнинг нархи ошиши иссиқхона корхоналарида ишлаб чиқариш тўхташига ёки банкрот бўлишга олиб келиши мумкин.

Сентябрь ойи охирида Европа Иттифоқидаги газ нархи турли сабабларга кўра, ўтган йилнинг шу даврига нисбатан тахминан ўн баравар юқори бўлди. Газ нархи ошишига сабаблардан яна бири – коронавирус пандемиясидан сўнг иқтисодиётини тиклаётган Осиёда газга бўлган талабнинг кескин ошишидир. Шунинг учун АҚШ ва бошқа давлатлардан суюлтирилган газ, асосан, шу минтақага юборилмоқда. Бошқа томондан, Россиянинг «Газпром» компанияси бутун ёз давомида Европа Иттифоқига газ қувурлари орқали шартномада кўрсатилган минимал ҳажмда газ етказиб берди ва одатдагидек, Европа Иттифоқидаги газ омборларини тўлдирмади. Бу стратегия ЕИдаги газ бозорини «қизиши»га ва энергия манбаи нархини кескин кўтарилишига олиб келди.

Украинада газ нархи бўйича биржа котировкалари ҳам ўтган йилга нисбатан бир неча баробар юқори. Шу боис, EastFruit ҳисоб-китобларига кўра, иссиқхона корхоналари учун газ нархи бундан буён ўсмаса ҳам, 2021 йилнинг куз ва қиш мавсумида бир гигакалория иссиқлик ишлаб чиқариш нархи бир йил аввалгидан 4-5 баравар юқори бўлади.

Эслатиб ўтамиз, Украинада иссиқлик энергияси бирлигини ишлаб чиқариш Шарқий Европадаги ҳар қандай мамлакатга қараганда қимматроқ. Таққослаш учун айтадиган бўлсак, бир йил аввал Украинада иссиқлик ишлаб чиқариш нархи Россияга қараганда 4-5 баравар юқори бўлган. Жаҳонда газ нархи пастлиги ва технологик тараққиёт туфайлигина Украина ҳатто иссиқхонада етиштирилган сабзавотлар экспорти ҳажмини тиклай бошлади. Бироқ, импорт ҳажми ҳам ўсишда давом этди. 2020 йили Украинага иссиқхона помидорининг импорти рекордни янгилаб, 87 минг тоннага етди ва маҳсулотнинг асосий қисми Туркиядан келтирилди.

2021 йили Украинага иссиқхона сабзавотлари импорти ўсишда давом этди. 2021 йилнинг биринчи етти ойида иссиқхона помидори импорти 20 фоизга ошди. Туркия, Озарбайжон ва Беларусь экспортёрлари етказиб беришни ҳаммадан кўра тез амалга оширди.

«2021 йилнинг баҳорида мендан нега украин помидорлари импорт қилинганидан кўра қимматроқ сотилади, деб кўп сўрашди. Мен тушунтирдим: Украина помидори истеъмолчининг ёнгинасида ўстирилади, шунинг учун унинг таъми яхшироқ ва харидор бунинг учун кўпроқ пул тўлашга тайёр. Уни етиштириш харажатлари ҳам қиммат энергия манбалари туфайли юқори. Лекин агар истеъмолчи маҳсулот учун юқори нарх тўлашни хоҳламаса, ишлаб чиқариш шунчаки норентабеллик касб этади. Дарҳақиқат, Туркияда Украинага қараганда анча иссиқ иқлим ва иссиқхоналарни иситиш учун  жуда кам энергия сарфланади ёки умуман сарфланмайди”, дейди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

«Бу йил газ нархи юқори бўлишини ҳисобга олсак, , бозорда иссиқхона сабзавотларининг умумий нархи ошиши ва  Туркиядан импорт ҳажми ортиши,  Украинада иссиқхона сабзавотларини етиштириш ҳажмини камайишини, иситиш харажатларини камайтириш мақсадида уларни ўстириш мавсуми бир неча ҳафтага силжишини кутиш мумкин”, дея прогноз қилмоқда ФАО мутахассиси.

Ҳозирги вақтда Украинада иссиқхона помидорининг улгуржи нархи бир йил аввалгидан 35% юқори. Ёз ва ҳатто баҳорда ҳам мамлакатда помидор нархи сўнгги бир неча йил ичидаги рекорд даражада паст бўлган.

Аммо, қишда нарх даражаси Украина иссиқхона сабзавотлари учун ҳам, импорт маҳсулотлари учун ҳам ўтган йилгидан юқори бўлиши мумкин.

Шунга кўра, ишлаб чиқариш харажатлари ва нарх даражаси ошиши савдо ҳажми камайишига олиб келиши эҳтимоли баланд. Ва бу, ўз навбатида, иссиқхона бизнесининг рентабеллигини пасайтиради ва энергия тежамкорлиги паст бўлган, шунингдек, маркетинг етарли даражада ташкил этилмаган иссиқхона комбинатларининг банкротлигини келтириб чиқаради.

Шуни ёдда тутиш керакки, газ нархи кўтарилиши фақат Украинага тааллуқли эмас. Ҳозирданоқ, Европа Иттифоқи ва Буюк Британиянинг иссиқроқ минтақаларида иссиқхона сабзавотларини етиштириш ҳажми камаймоқда. Шунга кўра, аҳоли даромадлари даражаси юқори ва истеъмол нарх даражасига у қадар боғлиқ бўлмаган мамлакатларга иссиқхона сабзавотлари экспортини ривожлантириш муаммонинг ечимларидан бири бўлиши мумкин.

Сообщение Газнинг рекорд даражадаги юқори нархлари Украина иссиқхона бизнеси ривожига тўсиқ бўлмоқда появились сначала на EastFruit.

EastFruit экспертлари мева-сабзавот йўналиши бўйича Ўзбекистоннинг ташқи бозорни ўзлаштиришдаги улкан ютуқлари ҳақида аввал ҳам бир неча бор хабар қилган эди. Маълумки, мамлакат мева-сабзавот бизнесида кўпроқ технологик ривожланган сегмент  иссиқхона маҳсулотларини етиштириш ҳисобланади.  Бунда помидор, бодринг, қалампир, бақлажон каби сабзавотларнинг ўрни муҳим. Ушбу йўналиш етиштирилаётган ҳосилнинг ҳар гектарига кўп ҳажмда капитал сармоя киритилишини таъминлабгина қолмай, бир гектар майдон ҳисобига кўпгина иш ўринлари яратилишига ҳам улуш қўшади. Айнан шу боис, Ўзбекистонда иссиқхона  тармоғини оғир шароитларга солаётган  мансабдорларнинг мантиғини тушуниш биз учун мушкул.

Бугун иссиқхона тармоғида нималар бўлаётгани, бу йўналиш учун мутлақо хос бўлмаган шароитлар ва агар Ўзбекистон иссиқхонага муносабатини ўзгартирмаса қанча маблағ йўқотиши мумкинлигини аниқлаштиришга ҳаракат қилмоқчимиз. Зеро, хорижлик рақобатчилар мудраб ётгани йўқ!

Ўзбекистон иссиқхоначилари   газ таъминотига уланиш имконсизлиги ёки негадир ҳар йили янги тартибда ўтиш керак бўлган уланишнинг ўта бюрократик ва ношаффоф жараёни ҳақида EastFruitга кўп бор шикоят қилишган. “Қувур”га уланиш бахтига муяссар бўлганлар эса табиий газнинг барқарор берилмаслиги ва бу ишлаб чиқариш жараёнига зарар  келтиришидан норози. Шунинг учун ҳам иссиқхона комбинатлари газ беришда узилиш ҳолатлари мавжудлигини ҳисобга олиб, ёқилғининг муқобил турларидан фойдаланиш учун қўшимча инфратузилма яратиш бўйича улкан ва мутлақо каммаҳсул ҳаражатлар қилишга мажбур бўлишган. Айни пайтда ҳамма ҳам газ танқислигига тайёр эмас. Масалан, бугуннинг ўзида газ узиб қўйилгани сабабли, иссиқхонада ўсимликлар нобуд бўлгани ҳақида яна бир хабар келди.

Шундай ҳолатда Ўзбекистон Энергетика вазирлиги берган баёнот кишини ажаблантиради: «Иссиқхона хўжаликлари табиий газнинг мавсумий истеъмолчилари сирасига киради. Бу эса уларнинг газ таъминоти ташкилотлари билан тузган шартномаларида ўз аксини топган. Ҳужжатларга мувофиқ, кузги-қишки даврда мавсумий истеъмолчилар муқобил турдаги ёқилғи захираларига эга бўлишлари лозим, айни ҳолатда бу кўмир маҳсулоти бўлиб, у уч ойдан кам бўлмаган вақтда  ишлатилади».

Ваҳоланки, Ўзбекистонда иссиқхоначилар учун газ айни кузги-қишки мавсум учун керак, ёзда уларда газ ишлатишга эҳтиёжнинг ўзи бўлмайди. Яна бир эътироз: нега ҳеч қандай кафолат берилмайдиган газ учун фермерларга шартнома таклиф қилиниши керак?

Дарвоқе, нима учун истеъмолчиларга газ етказиб бериш кафолатланмаган? Сир эмаски, Ўзбекистон учун табиий газ экспорти мамлакат бюджети даромади ва тўлов балансини мустаҳкамлашнинг муҳим  манбаи саналади. 2019 йилги  trademap маълумотига кўра, Ўзбекистон ташқи бозорга 13,5 млрд куб метр ҳажмда табиий газ етказиб берган ва  бундан $2,6 млрд. маблағ ишлаган. Аммо газ – бу хом ашё. Ўзбекистон ҳукумати томонидан экспорт қилинадиган маҳсулот нархи қўшилиши зарурлиги доимий равишда эълон қилинади. Бу борада агробизнеснинг мева-сабзавот йўналиши  расман устувор йўналишлардан бири. Зеро, бутунбошли туманлар 2013 йилдан эътиборан, пахта ва дон етказиб бериш ўрнига мева, реза мева, узум, ёнғоқ ва сабзавот етиштиришга ўтказилгани бежиз эмас.

Келинг, шу ўринда Ўзбекистон экспорти динамикасига назар ташлайлик. Газ экспортининг  пасайиш тенденцияси яққол кўриниб турибди, мева-сабзавот эса охирги уч йил ичида камида икки баравар ошган. Шундай экан, нега кўпроқ иш ўрни яратаётган ва яхши ўсиш сезилаётган йўналишни қўллаб-қувватламаслик  керак? Боз устига яна табиий газга талаб камайиб бораётган бўлса?

Мамлакатга газ экспорт қилиш фойдалими ёки табиий газдан фойдаланган ҳолда етиштирилган сабзавот, дейлик, помидор ёки қалампир экспорти афзалми? Келинг, ҳисоб-китоб қиламиз.

Шундай қилиб, Ўзбекистон шароитида ҳосил етиштиришнинг қишки  мавсумида бир гектар иссиқхонани иситиш учун ўртача 220 минг м3 табиий газ керак бўлади. Ички истеъмолчи минг куб метр газга $96 тўлайди. Айни вақтда газнинг ўртача экспорт баҳоси ўтган йили  trademap маълумотларидан келиб чиқилса, минг м3 $193 га тенг бўлди. 2020 йили  газнинг жаҳондаги нархи кескин тушиб кетганини биламиз. Хуллас, бир гектар иссиқхонани иситиш учун  бир мавсумда $21,5 минг атрофида сарфлаш керак. Ўзбекистон технологиялари имкониятларини ҳисобга олганда 350 минг тонна помидор йиғиб-териб олиш мумкин. Бу маҳсулот Россияга экспорт қилинса, ишлаб чиқарувчи ўртача  тоннасига камида $1500 ёки 1 гектардан ярим миллион АҚШ долларига тенг даромад олади.

Хўш, нима келиб чиқди?  1 гектар иссиқхонани иситиш учун керак бўладиган газни экспорт қилганда, мамлакат $42 мингдан сал кўпроқ валюта тушумига  эга бўлади. Агар шу газ иссиқхонани иситишга ишлатилса, унда  $500 мингдан ортиқ валюта тушумини қўлга киритиш мумкин. Яъни, иссиқхонада етиштирилган помидор Ўзбекистон учун табиий газ экспортига қараганда 10 баравар фойдалироқ! Иссиқхона комбинатларига газ етказиб бериш – бу хом ашё экспортига қўшимчадир. Ва бугун мамлакат ҳукумати интилаётган экспорт тушуми ошиши, демакдир, бу.

Агар иссиқхона тармоғи  жуда илмталаб эканини, у мунтазам ривожланиши ва билимни доим мустаҳкамлаб боришга тўғри келишини, демак, иссиқхона технологияларини ривожлантириш мамлакат аграр бизнеси технологик даражасининг умумий ўсишига олиб келишини   ҳисобга олсак, фойда жуда катта бўлади ва буни кўрсаткичлар билан аниқ баҳолаш қийин.

Бироқ иссиқхоналар эгалари  сабзавот етиштиришда кўмирдан фойдаланишга ўтишида қандай муаммо бор?  Нима учун газдан бутунлай воз кечмаслик керак?

Аслида, кўмирга тўла ўтишнинг, умуман олганда, имкони бор. Аммо,  иссиқхона комбинатлари учун кўмир билан иситишнинг қуйидаги салбий оқибатлари ҳам мавжуд:

1. Иситиш харажатлари 12-17%га ўсади, яъни ишлаб чиқарувчилар даромади ва маҳсулотнинг рақобатбардошлиги даражаси пасаяди;
2. Кўпроқ ер ва кўмир сақлаш учун қўшимча ҳажмдор омборлар зарур. Шунингдек, уни доимий равишда олиб ўтиш учун техника сотиб олиш  лозимлиги сабабли ҳар гектарга киритиладиган капитал сармоя ҳажми ошади. Бундан ташқари, кўмир ёнганда чиқадиган  чиқиндиларни камайтириш учун қимматли фильтрлар сотиб олиш керак;
3. Кўмирни ғамлаб қўйиш зарурлиги учун айланма маблағларга кўпроқ ҳаражат кетади – бу эса кредит хизматлари учун музлатилган пул ва қўшимча чиқимлар демакдир;
4. Кўмир билан ишлаш учун ишчи кучига кўпроқ харажат сарфланади – юк ташувчилар, ўт қаловчилар, қоровуллар ва ҳоказо.;
5. Қозонхонадаги фильтрларни алмаштириш учун юқори ҳаражатлар талаб этилади;
6. Иссиқхонадаги ҳосилдорликнинг тушиб кетиши ва маҳсулот сифати ёмонлашуви кул ва кўмир ёнганда чиқадиган учқунлар иссиқхона юзаларига тушгандан кейин ойна ёки пленка тиниқлиги пасайиши (муаммо қимматбаҳо фильтрлар тизими ва уларни мунтазам равишда алмаштириб туриш билан ҳал бўлади) оқибатидир. Бу эса маҳсулот таннархи ошиши ва уни сотувга чиқариш баҳоси, яъни, Ўзбекистон иссиқхона маҳсулотларининг рақобатбардошлиги пасайишига олиб келиши мумкин.
7. «Ҳозирги пайтда иссиқхона сабзавотларининг минтақавий ва жаҳон бозори юқори рақобатга эга эканини  ёдда тутиш лозим. Яъни, бу бозорда улуш ҳеч кимга кафолатланмаган ва бошқа мамлакатлар ҳам бу бозорда ўз ўрнини топишга интилади. Қолаверса, жаҳон иссиқхона сабзавотлари савдоси қаторасига бир неча йилдан бери турғун ҳолатни бошдан кечирмоқда, яъни ишлаб чиқариш ўсиши фонида халқаро савдо ошмаяпти ёки ҳатто пасаймоқда»,  — дейди БМТ Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти(ФАО)нинг  инвестиция департаменти иқтисодчиси Андрей Ярмак.

«Ўзбекистон иссиқхонада етиштирилган сабзавотларнинг асосий қисмини Россия бозорига экспорт қилади, бунда баъзан қўшни мамлакатлар орқали транзитдан фойдаланади. Россиянинг ўзида эса иссиқхона сабзавотларини етиштириш жуда юқори суръат билан ўсиб боряпти. Шунинг учун импорт маҳсулотларига, жумладан, Ўзбекистондан ҳам олинадиган сабзавотларга талаб тобора пасаймоқда. Бундан ташқари, қўшни мамлакатлар ҳам мудраб ётгани йўқ. Қозоғистонда иссиқхона бизнеси фаол ривожланяпти ва у ердаги  ишлаб чиқарувчиларда газ билан боғлиқ муаммо йўқ.  Бунинг устига газ Ўзбекистондагига қараганда 30-40% арзон ҳам. Ҳатто  россиялик иссиқхона эгаларига ҳам газ Ўзбекистондагига қараганда анча арзон тушади. Туркманистон бўлса, маҳаллий иссиқхона комбинатларига Ўзбекистонга қараганда  тахминан 100 баравар арзон нархда беради, шу билан бирга уларда иситишга кетадиган газ харажатлари ҳам кам! Туркманистон  иссиқхона сабзавотлари экспортини Ўзбекистонга қараганда жадалроқ йўлга қўяётгани ҳайратланарли эмас» дея изоҳ беради Андрей Ярмак.

Очиғи, Ўзбекистонда газ иссиқхона сабзавотларини етиштирувчилар учун минтақада энг қиммат экани кундек равшан. Бундай нархда уни сотиб олиш қийин, қолаверса, етказиб бериш ҳам кафолатланмайди. Агар  ҳақиқатан ҳам, Ўзбекистонда иссиқхоналарни кўмир билан иситишга ўтиладиган бўлса, унда рақиблар анча устунликка эга бўлади. Ва бу уларнинг Ўзбекистонни бозордан сиқиб чиқариб, маҳсулотларини анча манфаатлироқ баҳоларда таклиф қилишга муяссар бўла олишини англатади. Шу билан бирга, рақобатчиларнинг қўшимча маржаси уларнинг  технологиялари даражасини ривожлантириш ва  бозордаги мавқеини мустаҳкамлашга хизмат қилади.

Қайд этиш жоизки, Россия бозорида ҳам иссиқхона  сабзавотларини етказиб берувчилар ўртасида улкан рақобат юзага келмоқда. 2016 йилги маҳсулот етказиб беришга бўлган таъқиқдан кейин Туркия экспорт ҳажмини ошириб, ўз мавқеини тиклай бошламоқда. Эрондан ҳам Озарбайжон орқали транзит воситасида помидор ва бошқа иссиқхона маҳсулотлари экспорти жуда тез ўсмоқда. Туркманистон эса РФга иссиқхона маҳсулотлари экспортини жадал суръатлар билан оширмоқда.

Биз нефть-газ бозори мутахассиси эмасмиз ва  Ўзбекистонга иссиқхона бизнесида фойдаланиш учун кўпроқ газ ажратиш имконини бермайдиган бошқа ички сабаблар бор  бўлиши мумкинлигини истисно қилмаймиз. Бундай сабаблар сирасига, масалан,  кафолатланган ҳажмлардаги узоқ муддатли экспорт битимлари, қудуқлар  тегишли бўлган хусусий компаниялар билан келишувлар ёки газ қазиб олишнинг пасайиши каби ҳолатлар кириши мумкин.

Бироқ, мева-сабзавот бизнеси ва соғлом фикрлаш нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак,  Ўзбекистон раҳбарияти бу муҳим ва истиқболли соҳага алоҳида эътибор қаратиши, уни қўллаб-қувватлаши фойдадан ҳоли эмас. Чунки бугун бозор экспертлари қишлоқ хўжалиги экинлари босқичма-босқич ёпиқ ерга ўтади, деб ҳисобламоқда. Ҳозирнинг ўзида иссиқхоналарда нафақат сабзавот, салат барги ва кўкатлар етиштирилмоқда, балки жаҳоннинг кўп мамлакатларида иссиқхона шароитларида реза меваларнинг катта қисми ва ҳатто гилос ҳам етиштирилмоқда. Бу  маҳсулот сотиш мавсумини кенгайтириш баробарида унинг сифатини тубдан ошириш, чиқимларни камайтириш, ҳосилдорликни кўпайтириш ва кимёвий воситалардан фойдаланишни минимум даражага келтирган ҳолда маҳсулотнинг тозалиги ҳамда экология талабларига жавоб беришини таъминлайди.

Сообщение Иссиқхоналарга эътиборсизлик – бу Ўзбекистон учун фойдами ё зарар? появились сначала на EastFruit.