Ўтган икки ҳафта мобайнида  сабзавот ва меваларнинг улгуржи нархлари бўйича EastFruit ўтказган мониторинг маълумотларига кўра, Ўзбекистонда узумнинг энг оммабоп навларидан бири қора кишмиш нархи 29 фоизга ошган. Бироқ, бундай ўсишга қарамай, мазкур нав нархи 2020 йилнинг шу даврига нисбатан 25% арзонроқ сотилмоқда. EastFruit таҳлилчилари бунинг сабабларни ўрганди.

Узумнинг қора кишмиш нави уруғсиздир ва Ўзбекистон ички бозорида ҳам, уни Россия, Қозоғистон ва бошқа постсовет мамлакатларига экспорт қилувчилар орасида  ҳам талабгир. Ушбу сархил узум, шунингдек, Европа Иттифоқининг русийзабон аҳолиси учун этник дўконларга оз миқдорда экспорт қилинади. Бундан ташқари, узумнинг бу нави майиз тайёрлашда ҳам ишлатилади.

Ҳозирги вақтда қора кишмишнинг улгуржи нархи 9 000 сўм/кг (0,84 доллар) ни ташкил қилади. Ўзбекистонлик узум етиштирувчиларнинг сўзларига кўра, кишмиш нархи кўтарилиши мавсумий омилга боғлиқ. Мамлакатнинг турли ҳудудларидаги узум етиштирувчилари EastFruit мутахассислари билан суҳбатда бу нав ҳосилининг оммавий йиғим-терим мавсуми тугаганини қайд этишди. Шу билан бирга, қора кишмишнинг нархи 2020 йилнинг тахминан шу даврида тез оша бошлаган, лекин 2019 йили қора кишмиш нархи октябрь ўрталарига борибгина кўтарила бошлаган.

Ҳозирги вақтда бозорларга узумзорлардан йиғиб олинган кишмишнинг охирги партиялар  келмоқда ва таклифлар камаймоқда. Чунки, совутгичларга жойлаштирилган узумни савдогарлар ва узум етиштирувчилар янги йил байрами яқинлашганда нархлар сезиларли даражада ошгунига қадар сақлашади.

Бироқ, улгуржи савдогарлар ва экспортёрлар фикрига кўра, жорий йилда музлатгичларга катта ҳажмдаги узум қўйилиши кузатилмади. Бу бозор иштирокчиларининг қора кишмиш нархи янада ўсишини кутишига асос бўлади. Шу билан бирга, 2020 йилга нисбатан сақлаш учун кўпроқ узум қўйилган бўлиши мумкин, лекин мазкур ҳажм одатдагидан камроқ эканлиги аниқ.

Бозор иштирокчилари буни ноқулай об-ҳаво шароити туфайли 2021 йилда ўртача узум ҳосили камайгани билан изоҳлашди. Бироқ, бошқа томондан, мамлакатдаги узумзорлар кенгайишда давом этмоқда. Бундан ташқари, кишмиш майдонларнинг кенгайиш суръати бўйича етакчилар қаторига киради. Шу боис, 2021 йилда Ўзбекистонда узум етиштириш ҳажми 2020 йилга нисбатан юқори бўлиши эҳтимоли баланд.

Хўш, нега Ўзбекистонда қора кишмиш 2020 йилга нисбатан анча арзону 2019 йилга қараганда анчайин қиммат? Маълум бўлишича, мамлакатда узум ҳосилдорлиги кетма-кет иккинчи йил одатдагидан паст. 2019 йилда эса ҳосил яхши бўлган, негаки, об-ҳаво аномалиялари деярли кузатилмаган.

Шунга кўра, 2019 йилда бозорга қора кишмиш навли узумни етказиб бериш даражаси анча юқори бўлди ва у сақлаш учун кўпроқ олиб қўйилди. Табиийки, ушбу узумнинг нархи ҳозиргидан анча паст эди.

Айтганча, бу йил қора кишмиш нархи анча юқори бўлиши мумкин эди. Лекин ўзбекистонлик узум етиштирувчилар ва экспортёрлар Россиядаги хўраки узум бозорида рақобат жиддий ўсишига дуч келишмоқда. Натижада, ҳосил у қадар юқори бўлмаса-да, сентябрь ойи бошида Москванинг мева-сабзавот бўйича энг йирик улгуржи бозори бўлмиш Фуд-Сити том маънода Ўзбекистон узумига тўлиб тошди ва унинг нархи пасайиб кетди.

Агар 2022 йилда об-ҳаво ёмон бўлмаса ва уч йил ичида биринчи марта яхши ҳосил олинса, Ўзбекистонда кишмиш ва унчалик машҳур бўлмаган бошқа узум навларининг нархи қандай бўлишини тахмин қилиш мумкин. Зеро, 2019 йилдан бошлаб, Ўзбекистонда мева бера бошлаган узумзорлар майдонлари анча кенгайди. Шунга кўра, ҳосил ҳам кўпаяди ва узум билан боғлиқ таклифлар янада ортади.

Шу билан бирга, Ўзбекистон узумининг асосий бозори бўлмиш Россияда аҳолининг реал даромадлари пасайишда давом этмоқда ва Туркия, Ҳиндистон, Молдова, Миср, Чили, Перу, Жанубий Африка, Арманистон, Озарбайжон каби рақобатчи-мамлакатлардан узум етказиб бериш давом этмоқда. Ва бу мамлакатларнинг кўпи  чакана савдо учун қулай қадоқдаги замонавий навларни таклиф қилишмоқда.

Сообщение Нега Ўзбекистонда қора кишмиш нархи кескин ошди, нархлар ўсишда давом этадими? появились сначала на EastFruit.

Грузияда хўраки узум мавсуми деярли тугади. Ҳосилнинг катта қисми июлдан сентябрь ойи ўрталарига қадар йиғиб олиниб, сотилди. Фермерларнинг айтишича, сўнгги йилларда кенг тарқалган навлар («Тита» ва «Молдова») нархлари деярли ўзгармаган. Фермер хўжаликларида ўртача нарх 1 кг учун 1 дан 1,5 ларигача ($ 0.32 – 0.48) бўлган. Замонавий навлар учун нарх (йирик мевали, уруғсиз) юқорироқ бўлди: 1 кг учун 2 дан 2,5 ларигача (0,64-0,8 доллар).

Грузияда хўраки узум етиштириш винога мўлжалланган навларни етиштириш каби ривожланмаган. Фермерлар ҳам, истеъмолчилар ҳам бозорда йиллар давомида мавжуд бўлган навларга ўрганиб қолишган. «Ркацители» ёки «Аладастури» каби вино навлари ҳам хўраки узум сифатида истеъмол қилинади. Лекин  сўнгги пайтларда хўраки узумнинг янги навлари тобора оммалашиб бормоқда.

Ўтган йили грузиялик хўраки узум етиштирувчилар истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчи ўртасида янги навларни илгари суриш мақсадида ассоциация тузишди. Унинг раиси Шете Кемоклидзе ЕastFruitга жорий мавсум ҳолати ва Грузияда хўраки узум етиштириш истиқболлари ҳақида гапириб берди.

Кемоклидзенинг сўзларига кўра, ҳозир ассоциациянинг 20 та аъзоси бор, уларнинг умумий узумзорлари майдони 60 гектарни ташкил этади. Ассоциациянинг энг катта ёшли узумзорига 7 йил тўлди. Кемоклидзенинг ўзи 5 гектар ерда «Regal Seedless»,  «Cardinal» ва «Italia» каби навларни ўстиради. Август ойида у ҳосилининг катта қисмини ўртача 2 лари/кг (0,64 доллар)дан сотди. Энди фақат «Cardinal»ни сотиш керак, аммо ёмғирли об-ҳаво унинг сифатини бузиб, бозор нархини пасайтирди. Бу мавсумда Кемоклидзе 10 тонна ҳосил йиғиб олди, лекин 2-3 йилдан сўнг –  узумзорлар етилганда  гектаридан 50 тонна ҳосил олишни кутмоқда.

«Совет давридан бери Грузияда, асосан, икки турдаги узум – » Тита» ва «Молдова» навлари етиштирилади. Аммо бугунги кунда бу навлар бозорда камроқ баҳоланмоқда. Улар экспортбоп эмас ва маҳаллий бозорда ҳаддан зиёд кўп, шунинг учун нархи паст. Мен фермерларга янги навлар бўйича ишлашни тавсия қиламан. Бизнинг ассоциация эски навларни етиштиришда давом этаётган кўплаб фермерлар учун намуна бўлиб хизмат қилади. Агар улар бизнесимиз даромадли эканини кўришса, янги навларни етиштиришга ўтишади. Аммо муваффақият қозониш учун фермерлар жаҳон бозорида талабгир навларга ва ишлаб чиқариш ҳамда сифатни ошириш учун «Pergola» каби замонавий навларни етиштириш технологиясига сармоя киритишлари керак”, дейди Кемоклидзе.

Кемоклидзенинг сўзларига кўра, ассоциация аъзолари етиштирган энг машҳур навлар – «Red Globe»,  «Thompson Seedless», «Crimson Seedless» ва «Regal Seedless» кабилардир. Кемоклидзенинг фикрича, эртаги навлар ҳам, кечки навлар ҳам маҳаллий фермерларни қизиқтириши мумкин. Чунки, эртаги навлар Грузиядаги сайёҳлик мавсуми асносида йиғиб олинади, кечки навларни эса сақлаб қўйиш ва қишда юқори нархларда сотиш мумкин.

«Грузиялик истеъмолчиларнинг аксарияти узумни мева сифатида истеъмол қилишга ўрганмаганини ҳисобга олсак, замонавий навларни етиштиришдан мақсад, нафақат ички бозорга маҳсулот етказиб бериш, балки экспортни кўзлаш ҳамдир. Янги узумзорлар тўлиқ пишиб етилиши билан Грузияда хўраки узумлар маҳаллий бозор учун етарли бўлади ва фермерлар экспортни бошлашади. Ваҳоланки, шу мавсумнинг ўзидаёқ, мендаги ҳосилнинг бир қисми Қатарга сотилди» дейди Кемоклидзе.

EastFruit ўтказган нарх мониторинги натижаларига кўра, июль ойида оқ хўраки узум нархи 4 лари/кг (1.28 доллар)дан бошланиб, аста-секин 1.3 лари/кг (0.42 $, ўтган ҳафта нархи)га тушди.

Сообщение Грузия фермерлари хўраки узумнинг замонавий навларини етиштиришга чақирилмоқда появились сначала на EastFruit.

Украинада хўраки узумни йиғиб-териб олиш ва сотиш мавсуми бошланди. EastFruit томонидан аввал ҳам хабар қилинганидек, Украинанинг хўраки узум бозоридаги нархлар билан боғлиқ вазият таҳлиллари оқ навларнинг 2020 йилдаги худди шу даврдаги даражасига нисбатан кескин тушиб кетганини кўрсатмоқда.

Масалан, Украина бозорида оқ хўраки узумининг ўртача улгуржи нархи ўтган ҳафта охири ҳолатига кўра $0,94/кг ни ташкил қилган. 2020 йилнинг худди шу даврида украиналик миришкорлар ўз маҳсулотини бундан икки баравар юқори нархда сотгандилар.

Қора навларга келсак, ўтган йил билан қиёслаганда нархлар орасидаги фарқ у қадар катта эмас – 2020 йилда ушбу нав $1,08/кг дан сотилган бўлса, бугунги кунда унинг нархи $1,03/кг бўлиб турибди.

Украинадаги хўраки узум етиштирувчиларининг ушбу мавсумдан кутилмалари, келаси йил ҳосилининг истиқболлари, энг машҳур навлар, шунингдек, бозорнинг кичик иштирокчилари ўртасида кооперация нима учун муҳим эканлиги ҳақида EastFruit материалида ўқинг.

Хўраки узум етиштириш билан шуғулланувчи “ВИНС” компанияси (Украина, Одесса вилояти) директори Татьяна Шмаглюченконинг қайд этишича, 2021 йилда украиналик миришкорлар аввалги икки йилда юз берган қурғоқчилик оқибатларини ҳис қилдилар. Шу сабабдан ҳам жорий йил ҳосили учун ўтган йилдаги қаровлар у қадар муваффақиятли кечмади. “Масалан, бизда қишдан кейин бу йил умуман ҳосил бермаган навлар ҳам бор, чунки ток новдаларида мева тугадиган шоҳларни совуқ урган. Бундай ҳолат кузатилган хўжалик фақат биз эмас. Буларнинг барчасини ҳисобга оладиган бўлсак, бу йил катта ҳажмда хўраки узум ҳосилини оламиз, деб айта олмайман”, – дейди Татьяна Шмаглюченко.

Кўплаб украин миришкорлари ҳатто зарарсиз нуқтага ҳам чиқа олишмаяпти 

Устига-устак, “ВИНС” компанияси директорининг сўзларига кўра, айрим фермерлар ёмғирли об-ҳаво туфайли чанглатиш яхши кетмаганлиги ва узум шингиллари бутун бўлиб шаклланмагани, чиройли кўринишга кира олмагани билан боғлиқ муаммога дуч келди. Шунингдек, ушбу мавсумдаги ёмғирлар туфайли узумзорларда кўплаб замбуруғли касалликлар вужудга келган.

Татьяна Шмаглюченконинг айтишича, ҳозир Украинадаги миришкорларнинг аксарияти фойда олиш у ёқда турсин, зарарсиз ҳолатга ҳам етиб бора олмаяпти. Шу боисдан, узум етиштирувчилар бор умидларини келгуси мавсумга боғлаганлар. “Албатта, келаси йил вазият яхшироқ бўлади, деб ҳеч ким кафолат беролмайди. Аммо ток новдаларининг шоҳларига қараб ҳосил ҳажми катта бўлади деб айтиш мумкин. Умуман олганда, об-ҳаво шароитлари ва бозордаги вазият ҳам ишлаб чиқариш ҳажмларига кучли таъсир кўрсатиши мумкин”, – дейди у.

“ВИНС” компанияси директорининг таъкидлашича, Украина бозорида бугунги кунда рангидан қатъи назар “Киш-миш”нинг данаксиз нави кенг шуҳрат қозонди. Ҳолбуки, истеъмолчилар ушбу навнинг Туркияда етиштириладиган оқ узумига ўрганган эдилар. “Биз қора “Киш-миш” ҳам етиштирамиз. Келаси йилдан эса бозорга унинг пушти ранглисини чиқаришни ният қилганмиз. Бундан ташқари, украиналик истеъмолчилар кўпинча катта-катта донали ва ўта мазали меваларни, масалан, “Ливия” навини хуш кўради. Украина жанубидаги об-ҳаво шароитлари – узумзорларнинг жойлашуви, ҳарорат, денгизга яқинликни инобатга олсак, бизда “Ливия” пушти тусга киради”, – дейди Татьяна Шмаглюченко.

Украина миришкорлари олдида турган муаммолардан бири – маҳаллий селекционерлар томонидан таклиф қилинаётган кўчатларнинг сифати

Умуман, “ВИНС” компанияси умумий 12 гектар майдонда узум етиштириш билан шуғулланади. Режада – яна қўшимча 6 гектарда плантация барпо қилиш. Компания энг аввало қайта ишлашга эмас, балки янги узилган мевалар бозорига асосий эътиборни қаратган, дейди директор.

Татьяна Шмаглюченконинг фикрича, Украина миришкорлари олдида турган муаммолардан бири – маҳаллий селекционерлар томонидан таклиф қилинаётган кўчатларнинг сифатидир. Европадан олиб келинадиган кўчатлар ҳам иқлим шароитларидаги тафовутлар туфайли Украина далаларида доим ҳам муваффақият келтиравермайди. “Бу ерда Европа тажрибасини ўзлаштириш зарур, аммо уни украин миришкорларининг талабларига мослаштириш керак. Шу боисдан ҳам, биз ўз питомнигимизни яратишга киришдик. Мана учинчи йилдирки, дала селекцияси ишларини олиб бормоқдамиз, тахталар остида тупларни ундирамиз. Ўзимизнинг эҳтиёжларимиз учун кўчат етиштирамиз”, – дея тушунтирди “ВИНС” компанияси директори.

Умуман олганда, Татьяна Шмаглюченконинг фикрича, Украинада узум бизнесида муваффақият қозониш учун, биринчидан, ўзининг бозорини яхши билиш керак. Чунки бутун ҳосилни келгусида ички бозорда сотиш мумкин, деб ўйлаб турли навларни етиштириш тўғри эмас.

“Кооперация томон ҳаракатланишимиз лозим. Бу борада яхши натижалар берган мисоллар талайгина. Масалан, турк миришкорлари ўз маҳсулотлари партиясини қандай тайёрлашини кўришимиз мумкин. Молдованинг Костешт қишлоғида ишлаб чиқарувчилар битта навни етиштириш учун бирлашиб, муваффақият қозондилар. Айни пайтда, улар ички бозорда сезиларли кучга эга бўлган иштирокчига айланиб, ўз маҳсулотини Украина ва ЕИга экспорт қилмоқда.

Бозорда кичик иштирокчилар учун осон эмаслигини тушуниш керак. Айнан шунинг учун ҳам уларнинг ягона йўли – кооперация”, – дея ўз фикрларига якун ясади Татьяна Шмаглюченко.

Сообщение Украинада хўраки узум бозоридаги нархлар пасаймоқда: фермерларнинг ушбу мавсумдан кутилмалари қандай? появились сначала на EastFruit.

Сўнгги 10 йил ичида Жанубий яримшар мамлакатларида хўраки узумнинг кўплаб янги навлари пайдо бўлди. Фермерлар плантациялар барпо этиш ва уларни синовдан ўтказишни бошлашди. Шу тариқа янги навлар экспортёр ва импортёр мамлакатлар орасида танила бошлади.

Уруғсиз хўраки узумлар жуда ҳам машҳур бўлиб, улар сақлаш ва ташиш учун қулайдир. Экспортдаги энг машҳур оқ узум Тhompson Seedless, Sugraone, Imperial, Regal ва Prime навлари бўлди. Қизил узум – Flame, Crimson ва Sunred навларидир.

Уруғсиз навлардан фарқли ўлароқ, Red Globe уруғи борлигига қарамай, машҳурлигича қолмоқда. Жанубий яримшар мамлакатлари бу узумни 10 йил аввал экспорт қила бошлаган, деб ёзмоқда FruitNews FreshFruitPortal материалларига асосланиб.

Чили ва ЖАР катта миқдордаги Тhоmpson ҳамда Flame, Aргентина – Imperial, Перу – Red Globe навларини экспорт қилди.

Aммо классик хўраки узум навлари экспорти сўнгги 10 йил ичида Жанубий яримшар мамлакатлари орасида сезиларли даражада камайди. Чилида – 60%, Перуда – 50%, ЖАРда – деярли учдан бир қисми. Aнъанавий навлар орасида Тhоmpson ва Flame экспорти камайди.

Чили, Перу ва ЖАРда янги навлар ассортименти сезиларли даражада ошди. Лекин қайси навлар энг муваффақиятли бўлиши ҳозирча номаълум. Патентли қизил ранглар орасида  Sweet Celebration ва Allison, оқ узумлар ичида эса Sweet Globe ва Arra 15 бор.

10 йил аввал Перуда хўраки узумнинг 75 фоизи анъанавий «Red Globe» нави ҳиссасига тўғри келган, лекин ҳозир жаҳон бозорига бу навнинг атиги учдан бир қисми етказиб берилмоқда. 20% кўрсаткич Crimson ёки Sugraone навларига тегишли, қолганлари янги патентланган навлар бўлиб, улар орасида Sweet Globе экспорт бўйича иккинчи ўринни эгаллайди.

Перуда Чили ёки Жанубий Aфрикадан фарқли ўлароқ, янги навлар орасида савдонинг катта қисми оқ узум ҳиссасига тўғри келади, Sweet Globe, Ivory, Arrа15 ва Sugar Cripp’s шулар жумласидандир.

Қизил навлар орасида Sweet Celebration, Allison ва Jack’s Salute кабилар машҳур.

ЖАРдаги анъанавий хўраки узумлар орасида Crimson, Prime ва Тhompson алоҳида ажралиб туради. Қизил узумнинг машҳур янги навлари орасида Scarlotta, Tawny, Sweet Celebration, Allison, Starlight ва Ralli кабилар машҳур. Оқ навлар иккинчи ўринда туради: Autumn Crip’s, Sweet Globe, Early Sweet ва Arra15. Қора узум навлари ҳам учрайди, булар – Midnight Beauty, Sable, Swett Joy, Adora, Меlody ва Sweet Saphire кабилардир.

Сообщение Жанубий яримшардаги мамлакатлар фермерлари жаҳон бозорида янги узум навларини таклиф қилишмоқда появились сначала на EastFruit.

Италиянинг хўраки узумлари нархи пасаймоқда, айниқса, уруғсиз узум баҳоси анча паст. «Экспорт учун 500 граммлик оқ уруғсиз қадоқларнинг бошланғич нархи – ҳар бир донаси 0,75 евро, қизил ва қора навлар эса 0,85-0,90 евродан ошмайди, яъни узумлар 2020 йилга нисбатан 10-15 фоизга арзон», дейди Италиянинг хўраки узум бўйича комиссияси (Italian table grapes commission).

Комиссия маълумотларига кўра, Victoria узумининг бошланғич нархи Европа бозорларига йўналтирилган маҳсулотлар учун 1,00 дан 1,20 евро/кг гача, ички бозор учун эса 1,40 евро/кг га етади. Palieri ва Red Globe нархи – 1,50 евро/кг.

Нархларнинг бундай пасайишига истеъмол даражаси пастлиги сабаб бўлган. Баъзи Европа тарқатиш марказлари сўнгги бир неча ҳафта ичида реклама кампанияларини бошлаган, аммо истеъмолда бу ҳали ўз аксини топмади.  Бу хусусда EastFruit FreshPlaza ҳаволасига таяниб хабар бермоқда.

Шунингдек ўқинг: Молдовалик деҳқонлар хўраки узум ҳосили юқори бўлишини ва уни сотиш мавсуми қийин кечишини тахмин қилишмоқда

«Aммо, шуни таъкидлашни истардикки, ҳозирги вазият бозорнинг айнан шу босқичига тегишли ва биз, айниқса, Италия маҳсулотларининг юқори сифати ҳамда маҳсулотлар чекланганлигини ҳисобга олган ҳолда уруғли ва уруғсиз узумга нарх ҳам, талаб ҳам ошишини кутмоқдамиз», дея аниқлик киритди хўраки узум бўйича Италия комиссияси.

Сообщение Италиялик фермерлар хўраки узум нархи ошишига умид қилмоқда появились сначала на EastFruit.

2021 йилнинг 30-июнь куни Fruitnet компанияси ташаббуси билан ташкил этилган хўраки узум бўйича глобал конгресс (GLOBAL GRAPE CONGRESS) барча континентлар ва жаҳоннинг кўплаб мамлакатларидан ушбу бизнес бўйича вакилларни онлайн шаклда бирлаштирди.

Турли мамлакат, минтақа ва компаниялар янги навларни яратиш, қайта ишлаш технологиялари, хўраки узумни сақлаш, қадоқлаш ва сотиш бўйича эришилган ютуқлар борасида ўзаро тажриба алмашув имкониятига эга бўлишди. Минтақамиздаги энг йирик хўраки узум экспортёрлари – Ўзбекистон ва Молдова ҳам EastFruit лойиҳаси туфайли эътиборга сазовор бўлди, унинг маълумот ҳамда тадқиқотларини БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти инвестицион департаменти (ФАО) иқтисодчиси Aндрий Ярмак тақдим эди.

Андрий Ярмакнинг маълумот беришича, Ўзбекистон хўраки узум экспорти бўйича жаҳонда 11-ўринни, Молдова эса 16-ўринни эгаллаган бўлса-да, энг йирик импортёрлар ушбу мамлакатларга эътибор қаратмайди. Чунки, ҳар икки давлат ҳам узумнинг асосий қисмини Россия бозорига етказиб беради. Яна бир сабаб – узумнинг эскирган ва минтақадан ташқарида деярли номаълум навларини етиштиришдир, табиийки, бу экспорт имкониятларини чеклайди. Яқинда биз ушбу мақолада узум навлари билан боғлиқ Ўзбекистондаги хавотирли вазият ҳақида ёзган эдик.

Шу билан бирга, Aндрий Ярмакнинг фикрига кўра, Молдова ҳам, Ўзбекистон ҳам таъм жиҳатидан ноёб хўраки узумни таклиф қила олади. Aммо Ўзбекистон узуми европалик истеъмолчи учун ҳаддан зиёд ширали туюлиши мумкин, «Молдова» навли Молдова узумлари эса данакли. Айни пайтда бундай навлар жаҳон бозорида тез йўқ бўлиб бормоқда.

Тақдимотнинг потенциал харидорларни қизиқтирган жиҳатларидан бири шуки, Молдова экспорт қиладиган хўраки узум жаҳоннинг барча етакчи экспортёрлариникидан кўра арзонроқдир! Ушбу омил мамлакатга экспортни диверсификациялаш имконини беради, аммо, келгусида ишлаб чиқарувчилар учун бизнес турғунлиги муаммоларининг олдини олиш учун экспорт қилинадиган узум қийматини ошириш йўлларини излаш керак бўлади. Дарвоқе, ушбу видеода Молдовада етиштириладиган хўраки узумнинг етакчи экспортёрлари билан танишишингиз мумкин.

Яна бир қизиқ далил шуки, Ўзбекистон савдо бозорларидан узоқлиги, эскирган навлар ва қайта ишлаш технологиялари туфайли хўраки узумни, асосан, қуритилган ҳолда, яъни майиз шаклида экспорт қилади. Умуман, узум экспорти бўйича Ўзбекистон жаҳонда 6-ўринни эгаллайди ва мазкур мамлакатнинг умумий экспорти (қуритилган узум сархил эквивалентда ва сархил узум) йилига ўртача 500 минг тоннани ташкил этади!

Ўзбекистон маҳсулотининг афзаллиги шундаки, июнь ойиданоқ, бу мамлакатда узумни очиқ майдондан йиғиб олиш бошланади! Агар ҳимояланган тупроқдан фойдаланганда Ўзбекистон ундан ҳам аввалроқ ҳосил олиши мумкин эди. Молдовада аллақачон иссиқхона узумлари етиштирилмоқда. Ушбу бизнесга оид мисолни қуйидаги видеода кўришингиз мумкин. Шунингдек, Ўзбекистон узумнинг кечки навлари ва сақланишига эътибор қаратиши керак, чунки, мамлакат ичида мавсумдан ташқари нархлар жуда юқори, бу эса маҳаллий истеъмолни чеклайди.

Сообщение Молдова ва Ўзбекистон – хўраки узум бўйича глобал конгрессда! появились сначала на EastFruit.

Узум савдо ҳажмлари бўйича энг кўп истеъмол қилинадиган мевалар орасида дунёда банандан кейин иккинчи ўринни эгаллайди, жаҳон миқёсида узумлар савдоси эса ҳар йили 3,6% ёки 336 миллион долларга ошиб, мунтазам ўсишда давом этмоқда.

Бироқ, бундай муваффақиятли ўсишда дунёдаги энг йирик узум етиштирувчи ва ҳозирча экспортчилардан бири бўлган Ўзбекистон учун жой йўқ. Ахир, барча узум етиштирувчи мамлакатлар экспорт ҳажмини кўпайтираётган бир пайтда, Ўзбекистонда бу кўрсаткич қисқаришда давом этмоқда. Боз устига, нафақат янги узилган узум, балки ҳатто қуритилган узум (майиз) экспорти ҳажми ҳам камаймоқда.

Бунинг сабаблари нимада? Нима учун Ўзбекистон мева-сабзавот сегментидаги энг муҳим ва анъанавий экспорт маҳсулотларидан бирида ўз бозорларини йўқотмоқда?

Ушбу саволга жавоб бериш учун EastFruit экспертлари етакчи экспортчи мамлакатларнинг ривожланиш тенденцияларини Ўзбекистондаги ҳолат билан таққосладилар.

Дастлаб биз энг кенг тарқалган навлар ва асосий йўналишларни аниқлаш мақсадида Ўзбекистондаги узум саноатининг етакчи мутахассислари ўртасида сўров ўтказдик. Сўровдан олдин ушбу соҳанинг анъанавий, эскирган навларга асосланганлиги аён бўлса-да, бу ҳолатни ўзгартиришга уринишнинг ўзи йўқлигини билиш ҳайратланарли эди.

Респондентлар билан мулоқот давомида чет эл навларига бўлган қизиқиш жуда озлиги маълум бўлди, жаҳон бозоридаги тенденцияларни тушунишга интилиш ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.

Соҳа мутахассисларининг бутун эътибори маҳаллий навларни яхшилашга қаратилган. Тўғри, Ўзбекистонда маҳаллий истеъмолчиларга ёқадиган ажойиб маҳаллий навлар мавжуд, бунинг ҳеч қандай ёмон томони йўқ. Зотан, бу чет мамлакатларнинг селекциясига боғланиб қолишни камайтиради ва узумзорлар барпо этишга сарфланадиган маблағ нархини кескин пасайтиради.

Ягона муаммо шундаки, ҳаттоки Ўзбекистон узум саноатининг мутахассислари орасида ҳам истеъмолчиларнинг талаби ўзгариб бораётганини тушуниб етганлар камдан-кам. Россия сингари Ўзбекистон узумининг анъанавий бозорида ҳам ёш авлод мутлақо бошқа навларни афзал кўрмоқда. Соҳани ривожлантириш ва узум экспортини кўпайтириш ҳақида сўз борар экан, у ҳолда фақат Россияга етказиб бериш билан чекланиб қолмаслик лозим, аммо дунёнинг бошқа жойларидаги истеъмолчиларга номаълум ва эскирган навлар билан буни уддалаш мумкинми?

Келинг, респондентларимиз томонидан энг кўп тилга олинган Ўзбекистонда етиштириладиган хўраки узум навларини кўриб чиқамиз.

Кўриб турганидек, энг оммабоп навлар мамлакатда кенг тарқалган нав сифатида барча респондентлар томонидан эсга олинган данаксиз “Қора кишмиш” ва “Оқ ҳусайни” навлари ҳисобланади. Аммо бизнинг рейтингимизда 2-ўринни (“Келинбармоқ”) ва 3-ўринни (“Кетмонсопи”) эгаллаган навлари ҳам, аслида, Ҳусайнининг бир тури ёки дурагайи ҳисобланади. Бу нав жуда қадимги бўлганлиги сабаб унинг турлари кўп.

“Ҳусайни” – Ўзбекистонда азалдан етиштириладиган энг кенг тарқалган нав. У мураккаб қаровни (ишловни) талаб этмайди, яхши ва узоқ вақт сақланиши мумкин. Шу боисдан у ҳамон машҳур. Худди шу сабабидан Ўзбекистонда эски “Тойфи” нави ҳам жуда кўп экилади. Бироқ ҳозир у “модадан чиқиб кетмоқда”, чунки миришкорларнинг айтишича, барча навлар орасида энг арзон сотиладиган узум ҳам айнан шу.

“Қора кишмиш”нинг кенг тарқалганлигига сабаб бу уруғсиз навнинг универсаллиги: янги узилган меваларнинг ички бозорида ҳам, экспорт бозорларида ҳам унга талаб доим яхши бўлади, қолаверса, ундан ички ва ташқи бозорларда кўп сотиладиган қора майиз ҳам тайёрланади.

Агар навларни данакли ва данаксизларга ажратадиган бўлсак, бизнинг ҳисоб-китобимизга кўра, тахминан 71 фоизи данакли узум навларига тўғри келади. Узумнинг уруғсиз навлари эса Ўзбекистонда озчиликни ташкил қилади.

Экспертлар сўрови асосида EastFruit томонидан тузилган хўраки узум навлари рейтинги қизиқ кўриниш ҳосил қилди. Графикнинг чап томонида Ўзбекистонда майдони кенгайиб бораётган, ўнг томонида эса майдони камайиб бораётган навлар кўрсатилган.

Қизиғи шундаки, “Ҳусайни” навининг “Келинбармоқ” деб аталадиган, яъни шакли чўзинчоқ, пўсти юпқа бир тури Ўзбекистонда тобора кўпроқ экилмоқда. Эслатиб ўтамиз, бу данакли узумдир. Аммо майдони қисқараётган навлар орасида анъанавий “Ҳусайни” биринчи ўринни эгаллади.

Иккинчи ўринда Ўзбекистонда етиштирилган уруғсиз “Сўғдиёна” (“Победа”, “Қора кишмиш”) нави эканлиги қувонарли. Бу чиндан ҳам ажойиб нав ҳисобланиб, оддий “Қора кишмиш”га қараганда каттароқ бўлади (дарвоқе, экиладиган майдонлар кенгайиши суръати бўйича учинчи ўринни банд этган). Бундан ташқари, у янги мевалар бозори учун ҳам, майиз тайёрлаш учун ҳам тўғри келади. Ундан тайёрланадиган майиз ҳам катта ўлчамда бўлганлиги сабаб, ушбу нав юқори нархларда сотилади. Бу маҳсулот сотилмай қолиши хавфини камайтиради, чунки узумни янгилигида сота олмаганлар кейинроқ қуритиб, майизини бозорга олиб чиқиши мумкин.

Учинчи ўринни халқ тилида “Мерcедес” деб ном берилган уруғли узум нави эгаллади. Илк бор у Тожикистонда етиштирилган, дейишади. Шунинг учун ушбу навнинг “Тожикистон” деган номи ҳам бор. Бироқ, бу узум Ўзбекистонда “Мерседес” номи билан кўпроқ танилган. “Мерседес” нави ўзининг чиройли кўриниши, катта-катта мевалари туфайли эътибор қозонган. Қолаверса, кейинги пайтларда миришкорлар ундан уруғларни сиқиб чиқариб, майиз тайёрлашни ҳам бошладилар. Йирик ва гўштдор майиз тайёрланганлиги сабабли, улар қиммат сотилади ва бу уруғни ажратиб олиш учун кетадиган меҳнат харажатларини катта эҳтимол билан қоплайдиган кўринади.

“Ризамат F1” нави экиладиган майдонлар ҳам худди шундай  кўпайиб бормоқда. Афсуски, бу ҳам данакли узум навидир. Фермерларнинг айтишича, “Ризамат” янги мевалар бозорида яхши даромад келтиради, августдан октябрга қадар юқори нархда яхши сотилади. Сақлаш учун қулай эмаслиги унинг камчилигидир, яъни қиш даврида уни сотишнинг ҳозирча имкони бўлмаяпти.

Аммо, агар АҚШ ва Чили бозорларига назар ташлайдиган бўлсак, етакчилик қилаётган барча навлар уруғсиз узум навлари: Scarlet Royal, Autumn King, Flame Seedless, Pristine ва бошқалардир. Тўғри, бу ерларда ҳам уруғли навлар етиштирилади, аммо уларнинг нархи анча паст, шунинг учун барча узум экспорт қилувчи мамлакатларнинг миришкорлари данакли навларни йилдан йилга мунтазам  қисқартиришмоқда. Ҳатто сўровномада иштирок этган ўзбекистонлик деҳқонлар томонидан қизиқарли ва истиқболли деб баҳоланган, баъзи ҳолларда Ўзбекистонга лицензиясиз олиб келиниб, етиштириладиган, уруғсиз навлар, масалан “Томсон Сидлес” ҳам ҳозир тезда урфдан қолмоқда.

Дунёда йирик мевали ва уруғсиз хўраки узум навларига қизиқиш тобора ортиб бормоқда, Ўзбекистонда эса бундай узум навлари йўқ ҳисоби. Бундан ташқари, маҳаллий узум навларининг бир боши ўртача ёки камида 1 кг келади, айни дамда вазни 0,3 – 0,5 кг ни ташкил этадиган кичикроқ бошли узумлар жаҳон бозорида оммабоп бўлиб, улар истеъмолчи учун анча қулайдир. Бошқача қилиб айтганда, ўзбек узумининг бир боши жаҳон бозори мезонларига кўра жуда катта. Айрим боғбонлар узум пишиб етилаётган пайтда тупни парвариш қилиш ва унга ишлов бериш техникаси ёрдамида кичик бошли маҳаллий узум ҳам олиш мумкин, дейишига қарамай, ҳеч ким бу йўналишга эътибор қаратмаяпти.

Деярли барча респондентларимиз келажакда уруғсиз навлар кўпайиши, чунки унга талаб ортиши ва, аксинча, данакли узумга талаб пасайиши тўғрисидаги фикрга қўшилдилар. Фермерлардан бири ҳаттоки Ҳиндистонда бўлганида 10 кун давомида бирор жойда ҳам данакли узум нави учратмаганини таъкидлади.

Нега Ўзбекистон глобал жараёнлардан четда қолмоқда ва уларга қўшилишга шошилмаяпти? Бу саволга берилган жавоблар орасида энг кенг тарқалганлари – чет элдан узум кўчатларини расмий равишда олиб кириш деярли имконсиз, ўсимликлар карантини бўйича узоқ муддатли (тахминан олти ой) тартиб-таомиллардан ўтиш керак, ҳозиргача ҳеч ким бу билан шуғулланишни истамайди, чет элдан узумнинг турли хил касалликларини олиб келиш билан боғлиқ жиддий хавф мавжуд ва бу мамлакат бўйлаб тез тарқалиб кетиши ҳамда бутун узумчилик тармоғига таҳдид солади.

Бундан ташқари, глобал бозор тенденциялари ҳақидаги билимлардаги бўшлиқ ҳам катта таъсирга эга. Деҳқонлар, шунингдек, ўзбекистонлик аксарият олимлар ва маслаҳатчилар учун нашр қилинган кўплаб илмий ишларда анъанавий навларни қандай етиштириш ҳақида сўз боради. Уларнинг афзалликлари ва камчиликлари муҳокама қилинади. Гўёки узумнинг бошқа навлари мавжуд эмасдек таассурот уйғонади. Ва агар кимдир уларга қизиқиш билдирса ҳам, бу навларни импорт қилиш имконияти ҳам, уларни маҳаллий шароитда қандай етиштириш ҳақида маълумот ҳам йўқ, кўчатларнинг қимматлиги, демак, муваффақиятга учраш хавфи жуда катта эканлиги ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.

Давлат фермер ва деҳқонларга узумчилик учун ер ажратиб бермоқда, аммо барча тавсиялар маҳаллий ўзбек навларига тегишли бўлганлиги боис, ўша навлар экилади.

Хўш, ўзбекистонлик экспортчилар бутун дунёни “Келинбармоқ”, “Мерседес” ва бошқа навларини истеъмол қилишга кўндира оладими ёки охир-оқибат жаҳон бозорида талабгир, бошқа мамлакатларда кенг тарқалган замонавий навларни ўстиришга киришадиларми? Балки Ўзбекистон шунчаки ички бозор ва қуритилган узум ишлаб чиқаришга эътиборни қаратиши керакдир? Ахир янги пишган узумдан кўра майизни экспорт қилиш осонроқ-ку?

Биз бу саволга аниқ жавоб бера олмаймиз, лекин фикримизча, янги пишган узум навларини етиштириш ва сақлашга ёндашувларни такомиллаштирмай туриб, уларни Россия ва Қозоғистон бозорларига етказиб бериш Ўзбекистон учун йилдан-йилга қийинлашиб бораверади. Шунинг учун жаҳоннинг илғор тажрибасини янада фаол ўрганиш ва жаҳон бозорида талабгир ҳамда номи чиққан навларни Ўзбекистоннинг узумчилик учун жуда қулай муҳитида етиштиришга уриниб кўриш керак бўлади.

БМТ Озиқ-овқат ташкилоти (ФАО) инвестициялар департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмакнинг сўзларига кўра, истеъмолчиларнинг кейинги авлоди нафақат узумдаги таъм ва қулайлик сифатларини, балки уни етиштириш ва етказиб бериш билан боғлиқ бутун тизимининг экологик тоза ва барқарорлигини ҳам қадрлай бошлайди. “Келгуси йилларда тобора кўпроқ нуфузга эга бўладиган истеъмолчиларнинг янги авлоди йирик мевали, уруғсиз, органик равишда ўстирилган, атроф муҳитга зарар етказилмаган ҳолда сақланган, қадоқланган ва биологик парчаланадиган қадоқларда етказиб бериладиган узумни афзал кўришади. Улар ҳатто овозли ёрдамчидан фойдаланган ҳолда, телефонсиз ҳам Интернетда онлайн буюртма беришади. Биламан, бу ақл бовар қилмайдиган бўлиб туюлиши мумкин, айниқса, Ўзбекистон шароитида. Аммо бунга тайёр бўлган маъқул, чунки узумчилик кўп йиллар давом этадиган бизнесдир. Бир неча йил олдин ким ўйларди Ўзбекистонда мева-сабзавотларни онлайн етказиб бериш шу қадар шиддат билан ривожланиб кетади деб? Бироқ бу ҳозир кўз ўнгимизда рўй бермоқда!”, деб ўз фикрини изоҳлади Андрей Ярмак.

Айтганча, Ўзбекистонда қуёшли кунларнинг кўплиги ва об-ҳаво шароитини инобатга олсак, бошқа мамлакатларда етиштириладиган замонавий ҳамда жаҳон бозорида талабгир узум навлари янада мазали бўлиб чиқиши аниқ. Шунингдек, EastFruit мутахассисларининг фикрига кўра, Ўзбекистон ўзининг географик афзалликларидан тўлиқ фойдаланмаяпти – ахир бу ерда, жанубий минтақаларда узумнинг эртапишар навларини дунёнинг бошқа мамлакатларидан аввалроқ етиштириш ва жуда юқори нархларда экспортга чиқариш мумкин. Бунинг учун узумни ёпиқ шароитда етиштириш бўйича тажриба қилиб кўрса бўлади. Қолаверса, дунёнинг кўплаб машҳур узум навлари баҳоргача бекаму-кўст сақланиши мумкин, сақлаш технологиялари эса анча олдин ишлаб чиқилган ва маълум. Бу нафақат ўзбек узумлари экспортидаги пасайиш тенденциясини ижобий томонга буриб юбориш, балки мамлакат ички бозорини йил давомида арзон ва фойдали маҳсулот билан тўлдиришга ҳам имкон яратади. Ахир, қанчалар таажжубли эшитилмасин, Ўзбекистонда мева-сабзавотлар, ҳатто узумнинг чакана нархи минтақанинг бошқа мамлакатларига нисбатан юқори бўлиб турибди.
Шунга кўра, Ўзбекистонда узумчиликни янада ривожлантириш учун ҳам мамлакат ҳукумати, ҳам соҳа вакилларининг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари талаб этилади. Қарашларни ўзгартириш зарурати узоқ вақтдан бери пишиб етилган ва бу ўзгаришни жаҳон узум бозорини ўрганишдан бошлаш керак.

Сообщение Ўзбекистон узум навларининг рейтинги – тармоқ учун берилган баҳо появились сначала на EastFruit.