EastFruit таҳлилчилари хабарига кўра, Марказий Осиёнинг икки давлати –  Ўзбекистон ва Туркманистон 2022 йилнинг дастлабки 4 ойи давомида Эрон олмаси импортини бир неча баробар оширган.

Туркманистон бу даврда Эрон олмасининг жаҳондаги энг йирик беш импортёри қаторига кирди ва Эрондан бирданига  19,5 минг тонна мева сотиб олди. Таққослаш учун айтадиган бўлсак, бир йил аввал худди шу даврда импорт 22 баробар кам эди.  Ўзбекистон Эрондан олма импорт қилувчи давлатлар рейтингида 4 ой ичида 13 минг тонна кўрсаткич билан олтинчи ўринни эгаллади. Бу 2021 йилнинг шу даврига нисбатан 21 баробар кўп кўрсаткичдир.

Шунингдек ўқинг: Ўзбекистон 2021 йилда Эрон мева-сабзавотларининг энг тез ўсаётган экспорт бозорига айланди

“Умуман олганда, 2022 йилнинг биринчи ойларида Эрондан олма экспорти ҳажми ўтган йилга нисбатан тахминан 19 фоиз ортда қолмоқда. Бу эса 2021 йилда баҳорги аёзларнинг салбий таъсири туфайли мамлакатда олма ҳосили камайиши билан боғлиқ.  Бироқ, Марказий Осиёда ҳам совуқлар бўлди, ҳосил камайди ва ушбу мамлакатларга етказиб бериш кескин кўтарилди, чунки бу ерда нархлар юқори эди. Февраль ойи охирида Россия армиясининг Украина ҳудудига бостириб кириши туфайли ушбу мамлакатдан олма экспорти тўхтаб қолгани етказиб бериш ҳажми ўсишига қўшимча туртки бўлди”, дейди  Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Эслатиб ўтамиз, 2022 йилда Ўзбекистон ва Туркманистондан ташқари БАА (42 фоизга), Покистон (75 фоиз) ва Қувайт (73 фоиз) импортёрлари ҳам Эрон олмаси харидини оширган. Ироқ, Ҳиндистон ва Россия каби йирик бозорларга эса Эрондан олма экспорти камайган.

Сообщение Ўзбекистон ва Туркманистон бу йил Эрондан олма импортини кескин оширди появились сначала на EastFruit.

АҚШда Мексика авокадоси импорти таъқиқланиб, ички бозорда нархлар кескин кўтарилди, жаҳоннинг бутунлай бошқа бир қисмида – Ўзбекистонда эса ушбу мева 2 баробар арзонлашган. Бироқ, бу таъқиқдан аввал ҳам Ўзбекистонда авокадо нархи импорт божларининг бекор қилиниши туфайли қарийб 25 фоизга арзонлашган эди.

EastFruit таҳлилчилари ушбу омиллар қандай қилиб 3,5 ой аввал Ўзбекистондаги энг қиммат мевалардан бири ҳисобланган авокадонинг бир неча бор арзонлашувига олиб келганини тушунтириб беришди.

2021 йил октябрь ойининг биринчи ўн кунлигида Ўзбекистон ҳукумати бир қатор маҳсулотлар, жумладан, цитрус ва экзотик мевалар, хусусан, авокадо импортида божхона божи тўловларидан озод қилиш тўғрисида қарор қабул қилган эди. Ушбу ҳужжат қабул қилинишидан аввал мазкур турдаги меваларни олиб киришда 10–20 фоиз, бироқ, ҳар бир килограмм учун 0,2 доллардан кам бўлмаган божхона тўлови ставкаси қўлланган. Албатта, мамлакат ҳукуматининг мазкур қарори истеъмолчилар учун жуда ижобий аҳамият касб этди, чунки, Ўзбекистон иқлим шароити туфайли юқоридаги рўйхатга киритилган меваларнинг аксарият қисмини етиштира олмайди.

Шуни қайд этиш жоизки, Ўзбекистонда авокадо бугунги кунга қадар мамлакат супермаркетларида  доналаб сотилган ва сотилмоқда.

Божхона божларининг нолга туширилиши натижасида 2021 йилнинг ноябрь ойи бошидан декабрь ойи охирига қадар Ўзбекистонда авокадонинг чакана нархлари 1 донаси учун ўртача 24 000 сўмдан 18 000 сўмгача, яъни, 25 фоизга пасайган. Бу ўринда Ўзбекистонда энг кўп сотиладиган ва жаҳон бозорида арзон саналадиган яшил рангдаги авокадо навлари ҳақида сўз бормоқда.

2022 йилнинг биринчи ойларида эса жаҳон авокадо бозорида нархларнинг кескин тушиб кетиши рўй берди. Жаҳондаги энг йирик авокадо импортёри бўлмиш АҚШ, EastFruit мутахассислари қайд этганидек, Мексикадан ушбу маҳсулот импортини таъқиқлади. Мексика эса ўз навбатида, жаҳондаги энг йирик авокадо экспортёри ҳисобланади. Мексикадан АҚШга жами авокадо экспорти тахминан 3 миллиард долларни ташкил қилади, АҚШ импорт қиладиган жами авокадо бўйича Мексика улуши эса тахминан 90 фоизни ташкил қилади.

«АҚШда шундоқ ҳам авокадонинг рекорд даражадаги юқори нархлари, шунингдек, йилнинг шу даврида ушбу мевага бўлган талабнинг юқори даражаси фонида энг йирик етказиб берувчи давлатдан импорт тўхтатилгани, шубҳасиз, мамлакат супермаркетлари пештахталарида ушбу турдаги меванинг тақчиллигига олиб келади.  Мексика учун эса жаҳон бўйича денгиз контейнерларининг катта танқислиги шароитида тезлик билан бошқа харидор топиш ва етказиб беришни ташкил қилиш  имконсиздир. Зеро, Мексика АҚШнинг қўшниси ва жаҳондаги барча йирик авокадо етказиб берувчилар Қўшма Штатлардан анча узоқда жойлашган, шу маънода, ҳатто етказиб беришнинг ўзи ҳам, агар уни ташкил қилиш мумкин бўлса, кўп вақт талаб этади», дейди БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Натижада, жаҳон бозорида Мексика авокадоси таклифлари ҳажми кўпайиб кетди ва Мексика авокадосининг таклиф нархлари кескин пасайди, АҚШда эса бу маҳсулот тақчиллиги юзага келди ва нархлар кўтарилиб кетди.

Ўзбекистонга қайтадиган бўлсак, 2022 йилнинг январь ойи бошидан февраль ойи ўрталарига қадар авокадонинг чакана нархлари 1 донаси учун 18 000 сўмдан 8800 сўмгача, яъни, 2 баробар пасайди. Шуни қайд этиш жоизки, EastFruit мутахассисларининг маълумотларига кўра, 8800 сўмдан авокадонинг «Hass» нави сотилмоқда.

Шундай қилиб, 2021 йилнинг ноябрь ойи бошидан 2022 йилнинг февраль ойи ўрталарига қадар икки омил – импорт учун божхона божларининг нолга туширилиши ва АҚШ томонидан Мексика авокадоси импортига таъқиқ қўйилгани туфайли Ўзбекистонда ушбу маҳсулотнинг чакана нархлари 1 донаси учун 24 000 сўмдан 8800 сўмгача, яъни, камида 2,7 баробар пасайган. Бошқача айтганда, бор-йўғи 3,5 ой ичида Ўзбекистонда энг қиммат мевалардан бири саналган авокадо қарийб 3 баробар арзонлашган.

Сообщение АҚШда Мексика авокадоси импорти таъқиқланганлиги Ўзбекистон истеъмолчиларига қўл келмоқда появились сначала на EastFruit.

Бундан бир-икки йил аввал мен жуда футуристик блог ёзган эдим, у ҳозир ўша пайтдагидек ҳайратланарли эмас. Чунки, ўшанда қаламга олинганларнинг бари ҳозир мавжуд ва улар тижорат миқёсидадир.

Бугун мен сархил кўкатлар ва ароматик гиёҳлар сегментида нималар содир бўлаётгани ҳақида гапириб бермоқчиман. Бу сегмент  бизнинг лойиҳаларимиз амалга оширилаётган мамлакатлар учун энг муҳимларидан биридир.  Зеро, Грузия ҳам, Ўзбекистон ҳам жуда катта ҳажмда кўкат экспорт қилади.

Россия йилига 50 миллион доллардан ортиқ 50 минг тонна сархил кўкат импорт қилади. Шу билан бирга, Ўзбекистон Россия учун энг йирик кўкат етказиб берувчи ҳисобланади, Грузия эса йирик экспортёрлар қаторига кирган. Кўкат етиштириш ва унинг экспорти бўйича бизнеснинг келажаги қандай? Вертикал фермерларнинг унга қандай алоқаси бор?

Шу ўринда кичик бир чекиниш қилмоқчиман. Биз, яъни, ФАО ҳамда ЕТТБ сабзавот, мева, резавор ва ёнғоқ етиштириш, уларнинг  логистикаси, маркетинги ва қайта ишлаш бўйича энг замонавий технологик инновацияларга бағишланган лойиҳани ишга туширмоқдамиз.

Ва бунда мева-сабзавот бизнесидаги хатарларни сезиларли даражада камайтирувчи ҳақиқий технологик ютуқларга эътибор қаратилади. Ва албатта, саноат учун қуйидаги долзарб вазифалардан бирини ҳал қилиш шарти билан: атроф-муҳитга салбий таъсирни камайтириш, маҳсулдорликни ошириш ва маҳсулот таннархини кескин пасайтириш, маҳсулот бой берилишини камайтириш, қазилма энергия манбаларидан фойдаланишни қисқартириш, қўл меҳнати харажатларини камайтириш, маҳсулот сифатини ошириш ва ҳоказо.

Энг илғор технологиялардан бири ва албатта, тренддагиси бу вертикал фермалардир.  Албатта, ҳозир бу тренд атрофида жуда кўп шов-шувлар юрганлигини яхши биламиз. Шуниси аниқки, вертикал хўжаликларда маҳсулот етиштиришнинг иқтисодий жиҳатлари ҳали ҳам оқсоқ. Бироқ, ушбу саноат ўнлаб миллиард инвестицияларни жалб қилмоқда, демак, жаҳон бўйича бу муаммоларни ҳал қилиш йўллари фаол изланмоқда. Шу боис, EastFruit халқаро жамоаси ҳам минтақамиздаги вазиятни фаол ўргана бошлади, халқаро тажрибани эса биз анчадан буён ўрганмоқдамиз.

Шундай қилиб, мен вертикал фермер хўжаликларининг камида битта бизнес-форматини кўрмоқдаман, у бугунги кунда ва ҳатто бизнинг минтақамизда ҳам  иқтисодий жиҳатдан мутлақо мақсадга мувофиқдир!

Бу яхши ресторан ёки унинг томорқасида кўкатлар ва хушбўй гиёҳлар етиштириш  форматидир. Маълумки, ресторан учун маҳсулот таннархи асосий харажат элементи эмас. Шу билан бирга, ресторанлар ўртасида рақобат даражаси ошиши фонида маҳсулот сифати рестораннинг асосий афзаллигига айланиши мумкин.

Мен ўз вертикал фермасига эга бўлган эски Тбилиси марказидаги «Стамба» ресторани салатларидан татиб кўрдим. Кўкатлар дастурхонга тортилишидан бир неча дақиқа аввал узиб олинган. Ва улар ҳақиқатан ҳам жуда мазали эди!  Бундан ташқари, ушбу вертикал фермада кўкатларнинг катта ассортименти етиштирилади, бундай хилма-хилликни бозордан тополмайсиз, чунки, уларни бошқа ҳеч ким етиштирмайди. Ишлаб чиқарувчилар ўз ошпазлари билан рецептлари учун энг мазали кўкатларни топишга муваффақ бўлишган ва бу тажрибалар доимий давом этади. Бундай услубда ишлаш ниҳоятда қулай ва жуда самарали. Пестицидлардан умуман фойдаланмаслик ҳам ўз соғлиғини қадрлайдиган мижозлар учун яна бир афзалликдир.

Иккинчи кутилмаган жиҳат – бу вертикал фермер хўжалигининг жуда чиройли эканлиги!  Ҳа, бу интерьер учун ажойиб безак вазифасини ўтай олади. Кўпчилик «Стабма»га  бинафша-пуштиранг кўкатлар гуркираб турган фермани суратга олиш учун келади.

Қизиғи шундаки, Грузиядаги бошқа ресторанлар ҳам ўз мақсадларини амалга ошириш йўлида шундай ихчам ечимларни сотиб олиш имконияти билан қизиқишмоқда. Грузиянинг Space Farms компанияси асосчиси Туся Гарибашвили ресторан ва супермаркетлар учун автоматлаштирилган вертикал ферманинг прототипини ишлаб чиқди. Унинг сўзларига кўра, икки метр квадрат жойдан ойига 25 килограммгача сархил кўкатлар ва хушбўй гиёҳлар ҳосилини йиғиб олиш мумкин.

Албатта, бу фақат бошланиши ва илк қадамлар. Бизга маълумки, кўплаб супермаркетлар тармоғи ўз вертикал фермаларини яратиб, уни савдо залларига, ташқи фасадга жойлаштириш ёки ҳамкор лойиҳаларга сармоя киритиш устида ишламоқда (жаҳондаги энг йирик супермаркетлар тармоғи Walmartнинг 400 миллион долларлик сармояси ҳақидаги материалга қаранг). Улар шу ернинг ўзида етиштирилган кўкатлар ҳар доим юзлаб ёки минглаб километр узоқликдан олиб келинганидан кўра сархил ва мазали бўлишини яхши билишади. Бундан ташқари, бундай ташув билан боғлиқ «углерод изи» ҳақида ҳам унутмаслик керак. Сотиладиган маҳсулотларнинг ташув нархини пасайтириш ва зарарли чиқиндиларни камайтириш ҳозир жаҳондаги ҳар бир ритейлер, жумладан, бизнинг мамлакатлар супермаркетлари учун ҳам энг муҳим вазифадир.  Бу имтиёзли молиялаштиришнинг кўплаб манбаларидан фойдаланиш имконини беради ва айни имконият ритейл-бизнес ривожидаги муҳим афзалликдир.

Бундан ташқари, сиз яна бир қизиқарли тенденцияни сездингизми-йўқми, билмайман – кўплаб йирик мева-сабзавот компаниялари авиаташувдан бутунлай воз кеча бошлади! Эслатиб ўтаман, кўкатлар ва ароматик гиёҳлар, одатда, фақат шу тарзда ташилади, чунки, улар қиммат ва тез бузиладиган маҳсулотдир.  Бу эса келгуси беш йил ичида кўкатлар экспорти, ҳатто шу сабабдан ҳам кескин қисқаришини англатади. Агар бунга истеъмолчини янада мазали кўкатлар ва уларнинг кенг ассортиментига ўргатадиган вертикал фермер хўжаликлари ривожини ҳам қўшсак, менимча, сархил кўкатларнинг халқаро савдосига нуқта қўйишга тўғри келади.

Айтганча, сўзларим тасдиғи сифатида шуни айтишим жоизки, сархил кўкатлар халқаро савдоси  пасая бошлади. Менимча, 2021 йил кетма-кет тўртинчи йил бўлдики, кўкатлар экспорти, ҳатто қиймат жиҳатидан ҳам пасайди. Модомики, шундай экан, балки Ўзбекистон ва Грузия бошқа имкониятларни излай бошлаши керакдир, чунки, вертикал фермер хўжаликларини ривожлантириш тенденцияси Россияда ҳам мавжуд ва у тобора кучайиб бормоқда.

Хулоса сифатида шуни айтмоқчиманки, жаҳондаги сархил кўкатлар ва ароматик гиёҳларнинг энг йирик экспортёрлари Италия, Нидерландия, Хитой, Эфиопия ва Мексикадир. Минтақамиз мамлакатлари орасида Ўзбекистон жаҳондаги энг йирик йигирмата экспортёрлар қаторидан жой олган. Жаҳон миқёсида сархил кўкатларнинг халқаро савдоси 3 миллиард долларни ташкил этади. Ўн йилдан кейин эса ушбу савдо ҳажми минимал даражага тушиши эҳтимоли баланд.

Сообщение Вертикал фермалар сархил кўкат ва ароматик гиёҳларнинг халқаро савдосига нуқта қўядими? появились сначала на EastFruit.

EastFruit мутахассислари сабзавот ва мева бозоридаги жуда муҳим воқеликка эътибор қаратишмоқда – Беларусда  сабзавот ва меваларнинг айрим турларини сотишнинг максимал даражаси ва чакана нархларига чекловлар жорий этилди.

Нархлар чегараси Беларусь Республикаси Вазирлар Кенгашининг 2022 йил 24 январдаги «Мева- сабзавотлар нархларини тартибга солиш тўғрисида»ги қарори билан белгиланади. Фармон мева-сабзавот маҳсулотларининг олти позицияси – картошка, оқ бошли карам, сабзи, лавлаги, пиёз ва олмага тааллуқлидир.

Нархларни тартибга солишнинг янги тартиби 2022 йил январдан майга қадар амал қилади.  Шундай қилиб, нархларни давлат томонидан тартибга солиш тўғрисидаги қарорнинг амал қилиш даврида картошканинг рухсат этилган максимал сотув нархи 1,38-1,43 бел.руб/кг (ҚҚС билан 0,53-0,55 доллар), карам нархи – 1,67-1,75 бел.руб/кг (0,64-0,67 доллар), сабзи нархи – 1,53-1,58 бел.руб/кг (0,59-0,61 доллар) даражасида белгиланди. Лавлаги нархи эса 1,41-1,44 бел.руб/кг (0,54-0,55 доллар), пиёз нархи – 1,55-1,6 бел.руб/кг ($0,59-0,61), олма нархи – 2,51-2,54 бел.руб/кг ($0,96-0,97) оралиғида белгиланган.

Беларусь Республикаси Монополияга қарши кураш ва савдо вазирлигининг изоҳида таъкидланганидек, максимал нархлар чегарасини белгилашда сақлаш ва сотиш харажатлари, сақлаш вақтидаги табиий йўқотиш нормалари, амалдаги қонунчиликка мувофиқ белгиланган савдо қўшимчалари даражаси, хўжалик юритувчи субъектлар даромадининг чекланган миқдори ҳисобга олинди.

«Бозорда нархларни алоҳида тартиб асосида бошқарув усуллари иш бермайди – бу СССРда ҳам, жаҳоннинг бошқа кўплаб мамлакатларида ҳам ўнлаб йиллар давомида амалга оширилган нархларни тартибга солиш бўйича самарасиз уринишлар билан ўз исботини топган. Нархларнинг ошишини маъмурий усуллар билан тўхтатишга уринишлар ўша мамлакатда уларнинг ўсишини янада кескин рағбатлантиришга, яширин бозор яратишга, бюджет даромадлари камайишига ва нархлар барқарор бўлган мамлакатда ушбу турдаги маҳсулотларни етиштириш даромадсиз бўлишига олиб келади. Шунга кўра, узоқ муддатли истиқболда нархлар билан боғлиқ вазият фақат ёмонлашмоқда. Оқибатда ҳамма ютқазади: янада кўпроқ пул тўлайдиган ва дўкон пештахталаридан ғойиб бўлгани сабабли, баъзи бозорлардан маҳсулот қидиришга мажбур бўлаётган истеъмолчилар ҳам, яширин бозорда маҳсулот сотилиши туфайли солиқ ундирмайдиган давлат ҳам, нархлари тартибга солинадиган маҳсулотларни етиштиришдан бош тортаётган ишлаб чиқарувчи ҳам», дейди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Экспертлар, шунингдек, сабзавот ва меваларнинг нархини тартибга солиш стандартлаштирилган товарларга нисбатан анча қийин эканини таъкидлашмоқда: «Қандай қилиб олма учун нарх чегарасини белгилаш мумкин? Ахир, олма турли хил навларда, турли калибрларда, турлича қадоқ ва сифатда бўлади! Ўрта ҳисобда супермаркет пештахталарида 4 дан 15 гача олма позициясини топиш мумкин ва энг арзон ҳамда энг қиммат ўртасидаги фарқ 600-800% бўлади! Бунга ўхшаш мисолларни сабзавот ва картошка бўйича ҳам келтириш мумкин. Шу маънода «олма» учун нарх чегарасини белгилаш орқали давлат супермаркетлар ёки дўконларни сифатли маҳсулот сотиш имкониятидан маҳрум қилади. Ахир, худди ўша Беларусда истеъмолчилар талаб қилаётган сифатли олманинг асосий қисми – бу импорт маҳсулотлари».

Эслатиб ўтамиз, сотув нархларининг максимал даражаси белгиланган маҳсулотлар аввалроқ ижтимоий аҳамиятга эга  товарлар рўйхатига киритилган эди. Уларнинг нархлари 2022 йилнинг январь-февраль ойларида 0,9 фоизга, 2022 йилнинг март-декабрида эса ўтган ойнинг охирги кунидаги нархга нисбатан 0,3 фоизга оширилиши мумкин эди.

Тегишли вазирликда тушунтирилишича, нархларни тартибга солишнинг жорий этилиши ички бозорни ҳимоялаш,  Беларусь мева-сабзавот маҳсулотларини 2021 йил ҳосили ҳисобидан савдо тармоғига етказиб беришга устувор аҳамият қаратиш зарурати, шунингдек, бошқа мамлакатларда ушбу маҳсулотлар нархининг ўсиш суръати ўзиб кетишини ҳисобга олиш билан боғлиқ.

Аввалроқ EastFruit қайд этганидек, Европа сархил маҳсулот ишлаб чиқарувчилар ассоциацияси (Freshfel Europe) хабарига кўра, жорий йилнинг 1 январидан бошлаб, Беларусь Республикасига 400 дан 500 минг тоннагача сархил маҳсулотлар, биринчи навбатда, олма, нок, қулупнай, помидор импорти таъқиқланди. Ишлаб чиқарувчилар 300 миллион евро йўқотишлари мумкин.

Беларусь Республикаси Вазирлар Кенгаши томонидан 2021 йилнинг 6 декабрида Европа Иттифоқи ва бир қатор бошқа мамлакатлардан Беларусга мева-сабзавот маҳсулотларини олиб кириш бўйича таъқиқ жорий қилинган.

Сообщение Беларусда борш тўплами сабзавотлари, картошка ва олма нархини алоҳида тартиб асосида бошқаришга ўтилади появились сначала на EastFruit.

Шарқий Европа ва Марказий Осиё оқ бошли карам бозорида қизиқарли вазият юзага келди. Бу эса яқин ҳафталарда бозордаги жиддий нарх шокларига олиб келиши мумкин.  EastFruit мутахассислари минтақада карам нархи рекорд даражада барқарорлашганига эътибор қаратишмоқда, аммо юқори сифатли карам захирасига эга бўлган фермерлар вазиятдан фойдаланиб, супердаромад олишга шошилишмаяпти.

«Россияда сифатли карам нархи қўшилган қиймат солиғи (ҚҚС)сиз 0,75 долларга (1 кг учун), Беларусь ва Украинада эса 0,60 долларга етади. Шу билан бирга, сабзавот етиштирувчиларнинг захиралари бор, лекин улар карамни ушлаб туришга ҳаракат қилишмоқда. Шу фонда энди Польшадан Украинага оқ бошли карам импорти бошланди. Миср эса карамни Россияга жўнатмоқда.  Россиялик импортёрлар ҳатто Қирғизистон, Эрон ва Ўзбекистондан ҳам карам сотиб олишга мажбур, бироқ Ўзбекистон ва Қирғизистондан етказиб бериш ҳажми ҳозир чекланган, нархлар ҳам рекорд даражада юқори. Шу билан бирга, Эрондаги божхона терминалларида катта тирбандликлар мавжуд, чунки, ҳамма карам экспорт қилишни хоҳлайди, аммо логистика анчайин қиммат»,  дейди БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) халқаро маслаҳатчиси Фёдор Рибалко.

Мутахассиснинг фикрига кўра, логистика муаммолари ҳали ҳам карамнинг кескин тақчиллиги кузатилаётган Россияга маҳсулот етказиб беришда қийинчиликлар туғдирмоқда. «Кичик Македония бу тақчилликни қисман қондирди, аммо, ҳозир иссиқхонада етиштирилган супер-эртаги карам навлари орасида ҳосилни йиғишдаги танаффус юзага келди ва февраль ойи ўрталарига қадар бу мамлакатдан  таъминот бўлмайди», дейди Федор Рибалко.

«Украиналик фермерлар баҳорда карам нархи 1 кг учун 1 доллардан ошган йилларни эслаб, худди шундай сценарийни кутишмоқда.  Шунинг учун улар сотишга шошилишмаяпти. Россия ва Беларусда ҳам карам етиштирувчилар нарх ошишига ишонишади ва улар ҳам шундай тутишяпти. Аммо, агар Ўзбекистонда карам уруғини сотиш ҳажмига баҳо берадиган бўлсак, тез орада бу мамлакатдан ушбу сабзавотнинг рекорд даражадаги юқори таъминотини кутиш керак.  Қозоғистонда ҳам телевизор орқали амалдорлар мамлакатнинг жанубий вилоятларида эртаги карамни оммавий экиш қанчалик муваффақиятли ва фаол амалга оширилаётгани ҳақида гапиришмоқда»,  дейди ФАО эксперти қизиқарли далилларни келтириб.

Карам нархи 2022 йилнинг февралида кўтариладими?  Украиналик деҳқонлар эслаётган баҳорги рекорд нархларга етадими ёки вазият аксинча тус олиб, фермерлар яхшигина даромад олиш имкониятини қўлдан бой беришадими, яъни карам меъёридан ортиб кетадими?  ФАО инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмакнинг фикрича, карам бозоридаги нарх вазиятининг иккинчи салбий сценарийсини ҳам инкор этиб бўлмайди.

«Карам мева-сабзавот секторидаги энг рискли маҳсулот ҳисобланади.  Турли йилларнинг бир хил санасида оқ бошли карам нархи реал нархларда 20 баробарга фарқ қилиши мумкин!  Менинг тажрибамга кўра, карам «жек-пот»ини ўртача 5-7 йилда бир бор уриш мумкин, карамнинг нисбатан ўртача нархи ҳар 3 йилда бир маротаба содир бўлади ва уч йилда бир марта йўқотишларга олиб келади. Бироқ, сўнгги пайтларда вазият ўзгара бошлади, бу ўзгаришлар Ўзбекистон, Қозоғистон ҳамда Эронда экспортга йўналтирилган сабзавот етиштиришнинг кескин фаоллашуви билан боғлиқ. Тожикистон ва Қирғизистон ҳам аста-секин уларга етиб олмоқда.  Туркманистондан ҳам келгуси йилларда сюрпризлар кутамиз. Ва бу мамлакатларда бир неча ойдан бери карамнинг рекорд даражадаги юқори нархлари, россиялик импортёрлар томонидан унинг оммавий хариди кузатилмоқда. Маҳаллий фермерларнинг уларга қандай муносабатда бўлишини тушуниш жуда осон», дейди Андрий Ярмак.

Экспертнинг қайд этишича, Тожикистон ва Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларида эртаги карамнинг биринчи ҳосили келаси ҳафта йиғиб олинади. Шунга кўра, ушбу маҳсулотнинг улгуржи партиялари февраль ойининг иккинчи ҳафтасига қадар Россия Федерациясининг Европа минтақаларига етиб боради. «Ўзбекистон карамни, биринчи навбатда, Россияга жўнатади, чунки, у ерда нархлар анча юқори ва Россия логистикаси қулай. Бироқ, менимча, февраль ойи ўрталарига келиб, Украина йўналиши бўйича ҳам жўнатмалар пайдо бўлади. Шу билан бирга, Украина бозорида Европа Иттифоқи ва Болқоннинг жанубий минтақаларидан эртаги карам пайдо бўлади. Ва бу ерда асосий савол шундаки, Ўзбекистондан карам Украина бозорига етказиб берилгач, нархи қанча бўлади? Маҳаллий фермерларнинг импорт пайдо бўлишига қандай муносабат билдиришлари ҳам қизиқ – улар карамни «сақлаш»да давом этишадими ёки бозорда таклифни кескин оширишадими?»», дейди  Андрий Ярмак.

Агар Марказий Осиё мамлакатларида карам етиштиришнинг кескин ўсиши ҳақидаги прогнозлар тасдиқланса, Украина ва Россияга етказиб бериладиган карам нархи импортёрларнинг маржасини ҳисобга олган ҳолда ҳам маҳсулот нархининг жорий даражасидан сезиларли даражада паст бўлиши мумкин. Бу, эҳтимол, фермерларни маҳсулотни сота бошлашга ундар ва бу нархларга янада кўпроқ босим ўтказади. Апрель ойида маҳаллий етиштирилган эртаги карам Украина бозорида пайдо бўлади.

Шунга кўра, юқорида айтиб ўтилган омиллар ҳисобга олинса, баҳорга қадар карам нархи янада ошишига ишониб қолиш жуда қалтисдир.

Сообщение Фермерлар рекорд даражада қиммат карамни чиқиндига ташлаш учун сақлашмоқдами? появились сначала на EastFruit.

EastFruit халқаро жамоаси фаолиятимизга қизиқиш ва хайрихоҳлик билдирган барча ўқувчиларимизга чексиз миннатдорлик билдиради.

Порталимиз ишга туширилгач, бор-йўғи уч йил ичида фойдаланувчиларимиз аудиторияси 1 миллион нафардан ошганлиги, 2021 йилда эса 2020 йилга нисбатан 91 фоизга ортганидан жуда ҳам мамнунмиз. Бу EastFruit порталининг барча ихтисослаштирилган мева-сабзавот ресурслари орасидаги мутлақ минтақавий етакчи мавқеини таъминлади.  Бундан ташқари, 2021 йилда жаҳон бўйича ушбу порталдан иқтибослар кескин ошди.

“2020 йил охирида биз EastFruit порталининг инглиз тилидаги версиясини ишга туширдик, 2021 йилда портал материаллари ўзбек тилида ҳам тақдим этилди, бу эса платформанинг фойдаланувчилари географияси сезиларли даражада кенгайишига хизмат қилди. Ва бу юқори сифатли ҳамда тезкор бозор таҳлили, чуқур бозор тадқиқотларидан бохабар бўлиш имконига эга ўзбекистонлик фойдаланувчилар сонини икки баробар ошириш имконини берди. Сайтнинг инглиз тилидаги версияси эса минтақамиз мамлакатларининг мева-сабзавот маҳсулотларига қизиқишини кучайтирди. Европа Иттифоқининг йирик импорт компаниялари ёнғоқ, мева, резавор ва сабзавотларнинг Ўзбекистон, Украина, Молдова, Грузия, Тожикистонда истиқомат қилувчи потенциал экспортёрлари билан алоқа боғлаш бўйича кўплаб сўровлар бераётгани бунинг тасдиғидир”, дейди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

“Биз EastFruit материалларининг испан, хитой, немис, итальян, француз, турк ва голланд тилларига таржималарини тез-тез учратамиз, баъзан эса жаҳоннинг турли мамлакатларидан жуда кутилмаган ва миннатдорлик мактубларини оламиз. Яқинда Эроннинг йирик мева экспортёридан хат келди, у бизнинг порталимиздан бир неча йилдирки, фойдаланаётгани ва барча ходимлари уни мунтазам ўқиб боришига ишончи комил эканини айтди!”, дейди ФАО халқаро маслаҳатчиси ва EastFruit лойиҳасининг раҳбари Катерина Зверева.

Шунингдек, 2021 йилда бизнинг EF Trade Platform савдо гуруҳимиз аудиторияси жуда фаол ўсиб борди, ушбу платформа деярли 20 минг аъзони қамраб олган. YouTube каналимиз 2,6 мингдан зиёд обуначи ва юз минглаб видео-томошаларга эга.  Бизнинг Теlegram-каналимиз ҳам мева-сабзавот таҳлилий Теlegram-каналлари орасида биринчи ўринда туради – сўнгги янгиликлар бевосита смартфонингизга келиши учун унга обуна бўлишни унутманг!

Лекин бу ҳаммаси эмас!  Жаҳон мева-сабзавот бизнеси Linkedln платформасида EastFruit саҳифасининг ишга туширилишига жуда ижобий муносабат билдирди – бир ярим минг киши бизнинг инглиз тилидаги янгиликларимизга обуна бўлди! Айтганча, агар сиз экспорт ёки импорт билан шуғуллансангиз, бу ерда рўйхатдан ўтишни унутманг ва бизга обуна бўлинг – бу жуда фойдали восита.

Шунингдек, машҳур Twitter тармоғида ҳам  мева-сабзавот бўйича минглаб твитларимиз, Facebookдаги EastFruit саҳифасида 5000 дан зиёд русийзабон обуначиларимиз ва аудиторияси кундан-кунга ортиб бораётган инглиз тилидаги саҳифамиз мавжуд.

Умид қиламизки, 2022 йилда ҳам сизни кўплаб қизиқарли материаллар билан хурсанд қиламиз. Бундан ташқари, биз сабзавот, мева, резавор ва ёнғоқ етиштириш, қайта ишлаш, сақлаш, сотишнинг энг замонавий, экологик соф ва самарали технологияларини тадқиқ қилишни бошламоқдамиз.

Сообщение 1 миллиондан зиёд фойдаланувчи! EastFruit аудиторияси 2021 йилда деярли икки баробар ошди! появились сначала на EastFruit.

ФАО озиқ-овқат нархлари индекси ва истеъмолчилар сезгисига кўра, ҳозирги кунда жаҳон озиқ-овқат нархлари, айниқса, Шарқий Европа ва Марказий Осиё минтақаларида рекорд даражада юқори. Бироқ, менинг фикримча, бу ҳали ҳаммаси эмас. 2022 йилда озиқ-овқат маҳсулотлари, жумладан, сабзавот ва мевалар нархи янада кескин ошиши, тарихий рекордларни янгилаши эҳтимоли юқори, деб ҳисоблайман.

Минтақа мева-сабзавот тармоғи вакиллари юқори даромад кутишлари керакми?

Йўқ, мен бундай деб ўйламайман ва сабабини тушунтиришга ҳаракат қиламан. Аммо ўз навбатида, шуни ҳам  таъкидлашим керакки, кўплаб фермерлар учун 2022 йил муваффақиятли кечиши мумкин.

Аввало, келинг, нима учун ҳозир жаҳонда озиқ-овқат қиммат эканлигини тушуниб олайлик. Мен сабабларнинг бир нечта тоифаларини кўрмоқдаман:

А) Макроиқтисодий

Б) Саноат

В) Сиёсий

Г) Логистик

Д) Энергетик

Ушбу сабабларни эркин тарзда қисқача тушунтиришга ҳаракат қиламан:

1. Сиёсий сабаблар – маҳсулотлар экспорти ёки импортига чекловлар сони ортиб бораётгани, шунингдек, турли мамлакатлар ўртасида давом этаётган савдо урушлари ҳозирги вақтда жаҳон нархларига катта таъсир кўрсатмоқда. Яъни, эркин бозор фаолиятининг чекланиши ва унга давлат ҳукуматлари аралашуви мисолида намоён бўлувчи ҳамма нарса шу мамлакатлар аҳолиси учун озиқ-овқат нархлари ошишига олиб келмоқда. Бошқача айтадиган бўлсак, сўнгги йилларда биз кузатган глобаллашув жараёни ҳар бир транзакция учун харажатлар камайиши ҳисобига маҳсулотлар арзонлашувига олиб келди, аммо ҳозир у тескари йўналишда ривожлана бошлади: давлатлар божларни оширмоқда, давлат томонидан тартибга солишнинг турлича усуллари жорий қилинмоқда, захиралар оширилмоқда.
2. Макроиқтисодий сабаблар ҳозир жаҳондаги маҳсулотлар нархига асосий таъсир кўрсатмоқда. Афсуски, пандемия даврида жаҳонда жуда кўп пул “чоп этилди” – бу пуллар нархлар ошишига қарамай, талаб камайишига йўл қўймаяпти. Йил охирида АҚШдаги инфляция 7 фоизга баҳоланди – бу деярли 40 йил ичидаги энг юқори кўрсаткичдир! Яъни, агар сиз пулни долларда жамғарган бўлсангиз, унда 2021 йил бошидаги 100 долларингиз 93 доллар бўлиб қолди. Табиийки, инфляция озиқ-овқат нархлари ошишига ҳам олиб келади!
3. Логистика масаласи сабзавот ва мевалар савдоси билан шуғулланувчи ҳар бир кишига маълум. Жаҳон тарихдаги энг шафқатсиз логистик инқирозлардан бирини бошдан кечирмоқда. Ва ҳозирча уни ҳал этишнинг уддасидан чиқиб бўлмаяпти. Бир мамлакатдан бошқасига озиқ-овқат етказиб бериш нархи доимий равишда ўсиб бормоқда ва етказиб бериш имконияти ҳар доим ҳам, ҳатто юқори нархларда ҳам мавжуд эмас! Йил давомида транспорт харажатлари ўртача 3-4 баробар ошди ва нафақат денгиз контейнерлари, балки қуруқликдаги ташув нархи ҳам қимматлаган. Кўпгина мамлакатларда юк машиналари ҳайдовчиларининг етишмаслиги муаммоси ҳам бор. Бунга Cоvid-19 сабабли саёҳат билан боғлиқ вақти-вақти билан ўрнатилаётган чекловлар муаммосини ҳам қўшамиз.  Ва буларнинг бари, албатта, истеъмолчи тўлайдиган товарлар нархларига кўчади!
4. Тармоқ сабаблари фақат маълум бир тармоқ ёки маҳсулот тоифаси учун муҳим бўлган сабаблардир. Масалан, жаҳонда олма ҳаддан зиёд етиштирилган бўлса ва бу мева тренд (мода) маҳсулот бўлмаса, истеъмолчида пул бор бўлса-да, унинг истеъмоли ўсмаслиги мумкин, демак, нархлар ҳам кўтарилмаслиги эҳтимоли баланд. Мен ушбу сабабларни блогнинг мазкур қисмида батафсил кўриб чиқмайман, чунки, ҳар бир маҳсулот тури учун вазият кескин фарқлидир. Фақат шуни қайд этмоқчиманки, ғалла, шакар, ёғ-мой, маълум даражада гўшт ва сут каби оммавий хом ашё етиштиришга йўналтирилган тармоқлардан кўра сабзавот ва мевалар учун тармоқ сабаблари муҳимроқдир.
5. Энергетик сабаб озиқ-овқат нархи ўсишига ҳозир ҳам сезиларли таъсир кўрсатмоқда, аммо 2022 йилда бу асосийси бўлади. Шунинг учун мен бу хусусда батафсилроқ алоҳида ёзаман. Айтиш мумкинки, энергия компоненти озиқ-овқат нархларига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади. Нефть ва газ нархи ошиши бевосита шакар, маккажўхори ва айрим ўсимлик мойлари нархи ошишига ва билвосита бошқа маҳсулотлар нархи қимматлашига олиб келади. Қандай қилиб нефть шакар ва маккажўхори нархига таъсир кўрсатмоқда? Саволга жавоб жуда оддий – биоэтанол орқали. Нефть қанчалик қиммат бўлса, биоэтанол ишлаб чиқариш шунчалик фойдали бўлади ва етиштирилган шакарқамиш ҳамда маккажўхори ҳажми биоэтанол ишлаб чиқаришга йўналтирилади, демак, шакар ва озуқа ишлаб чиқариш учун улар шунча кам таклиф қилинади. Шунда нархлар аниқ ошади. Мен билвосита таъсирни олма мисолида тушунтираман – кўплаб нефть экспорт қилувчи мамлакатлар учун бу экзотик маҳсулот мамлакат энергия экспортидан кўпроқ даромад олина бошланганда катта ҳажмда импорт қилинади. Бундан ташқари, нархларга логистика нархи ошиши (лекин бу унчалик муҳим эмас) ва ўғитлар нархи ошиши таъсир кўрсатиши ҳам бор. Ва худди шу ерда менинг блогимнинг асосий ғояси ниҳоят «очилади», шунинг учун энди бу хусусда батафсил…

Ҳозир жаҳонда минерал ўғитларнинг ўртача нархи ўтган йилга нисбатан 70-80 фоизга ошди. Аммо бу ўртача кўрсаткич. Энг сезиларли ўсиш барча қишлоқ хўжалиги экинлари ўсиши учун асос ҳисобланмиш азотли ўғитлар нархларида бўлди.  Азотли ўғитлар нархида 80-90% гача харажатлар табиий газ харажатларидир!  Ва у Европада бир йил аввалгидан ўртача 10 баробар қимматроқ.

Шунга кўра, азотли ўғитлар ишлаб чиқарадиган кўплаб заводлар шунчаки фаолиятини тўхтатди, чунки, ишлаб чиқаришнинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини сақлаб қолиш учун азотли ўғитлар нархини 5-8 баробар ошириш керак. Бироқ, ўғитни бу нархда ҳеч ким сотиб олмайди.

Аммо, ўғитлар, сўнгги пайтларда газ нархининг бироз пасайишига қарамай, қимматлашда давом этмоқда. Чунки, оммавий ишлаб чиқариш мавсуми яқинлашяпти ва ўғит бўйича таклифлар кескин камайди. Талаб эса юқорилигича қолмоқда!

Худди ўша маккажўхорини етиштириш таннархида ҳам ўғит харажатларининг улуши 30-45% га етади!  Маккажўхори озуқа ишлаб чиқариш учун асосдир ва бу, табиийки, гўшт ва сут маҳсулотлари нархига таъсир қилади. Ва ҳатто балиқ нархларига ҳам, зеро, Осиёда балиқнинг асосий қисми океандан тутилмайди, балки етиштирилади.

Ва бу фақат битта экин билан боғлиқ мисол! Бошқа экинлар учун ҳам вазият худди шундай. Айни жиҳат мева-сабзавотларга ҳам тегишли бўлиб, бу ерда гектарига азотли ўғитларга бўлган эҳтиёж дала экинларини етиштиришдан кўра ўртача юқори бўлади!

Бу нима дегани? Бу шуни англатадики, ҳозир ҳамма 2022 йилда ҳосил етиштириш учун ўғит сотиб олаётган бўлса, кўпчилик, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда ўғитдан фойдаланишни камайтиради. Худди шу мамлакатларда фаол модда таркиби ва эълон қилингани ўртасидаги номувофиқлик билан кўплаб сохта маҳсулотлар пайдо бўлиши мумкин.

Албатта, мўъжиза содир бўлмайди: ўғитлар қанчалик кам бўлса, ҳосил шу қадар паст бўлади.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши учун ер майдонини кўпайтиришимиз мумкинми?  Йўқ. Бундан ташқари, майдон доимий равишда қисқариб бормоқда, лекин Ер юзи аҳолиси сони ўсиб бормоқда.  Шунга кўра, озиқ-овқат маҳсулотлари қимматлашмаслиги учун ҳар йили қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилишини сезиларли даражада ошириш зарур, токи, киши бошига тўғри келадиган маҳсулотлар сони ўзгармай қолгунча. Агар биз кичикроқ майдонда камроқ ўғит ишлатсак, унда ишлаб чиқаришнинг пасайишини кутишимиз керак!

Бунга қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосил бой берилиши муаммосига олиб келувчи иқлим ўзгариши омилини ҳам қўшамиз.  Бу борада, албатта, 2022 йилда омад кулиб боқишига умид қилиш мумкин, аммо омадга ишониб қолмаслик керак.

Жаҳон озиқ-овқат нархлари ҳаддан зиёд кескин ошиб кетишининг олдини олишга нима ёрдам беради, омаддан ташқари, албатта?

Технологиялар ривожланишини жадаллаштириш ва янада барқарор, самарали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига сармояларни кўпайтириш, шунингдек, Ер юзидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи аҳолининг экин етиштиришда янада самарали технологиялар ва маҳсулотлар маркетингига ёндашувлар ҳақидаги билимлари даражасини яхшилаш омили ҳам мавжуд. Бу биз ФАОда шуғулланадиган ишлар ва айнан шу жиҳат сўнгги йилларда озиқ-овқат нархи кескин ошишига йўл қўймасликка ёрдам берди.

Нега мева-сабзавот саноатининг барча вакиллари ҳам 2022 йилда озиқ-овқат нархлари ошиши мумкинлигидан хурсанд бўлишга шошилмасликлари керак?

Мен тўрт муҳим омилга эътибор қаратган бўлар эдим:

1) Юқорида айтиб ўтилган ички тармоқ омили

2) Ўғит етишмаслиги, материаллар ва жиҳозлар таннархи ўсиши ҳамда сифати ёмонлашуви омили

3) Ишчи кучи етишмаслиги омили

4) Истеъмолнинг эластиклиги омили

Ҳар бир тармоқ ва минтақа ичида вазият тубдан фарқ қилиши мумкин. Агар, масалан, голубикани оладиган бўлсак, етакчи экспортёр мамлакатларда ушбу резаворнинг ўртача  нархи йилдан-йилга пасаймоқда, шу билан бирга, уни етиштириш харажатлари ўсишда давом этяпти. Ушбу бозордаги олма ва бошқа кўплаб маҳсулотлар билан боғлиқ вазият ҳам шунга ўхшаш.

Шунга кўра, агар сиз ҳамма ишлаб чиқариш ҳажмини оширадиган сегментда ишласангиз, фақат инфляцияга таянмаслигингиз керак. Боз устига, 2022 йилда ишлаб чиқариш харажатлари жуда кескин ошади.

Ўғитлар ёки ўсимликларни ҳимояловчи воситалардан фойдаланишни камайтириш орқали пул тежашга ҳаракат қиладиган ишлаб чиқарувчилар ҳосилни бой бериш ва сифат ёмонлашуви муаммосига дуч келишади. Зеро, бозордаги товар нархини айнан сифат белгилаб беради – сифатли олма истеъмолчига керак бўлмаганидан 10 баробар қимматроқ сотилади.  Афсуски, бу кейинги мавсумда тез-тез содир бўлиши мумкин.

Ҳар доим жуда муҳим бўлган ишчи кучи етишмаслиги омили ҳам 2022 йилда кўплаб мамлакатларда асосий масалага айланади. Ҳа, Ўзбекистон ва Тожикистон бундай муаммога дуч келмасликлари мумкин. Ва умуман олганда, Марказий Осиё мамлакатлари учун бу, албатта, фақат маҳсулот ҳажми ҳақида эмас, балки сифат ҳақида ҳам ўйлай бошланса, ўз-ўзини танитиш учун муайян бир имкониятдир.

Аммо Украина, Молдова ва Грузияда бу омил, эҳтимол, биринчи марта (айниқса, резавор сегментида) ҳатто ишчи кучи харажатларининг деярли кафолатланган кескин ўсиши ҳисобга олинмаганда ҳам ҳосил бой берилишига олиб келади.  Мен 2020 йилда мева-сабзавот бизнесининг ҳали тўлиқ механизациялашмаган сегментларига жуда жиддий салбий таъсир кўрсата бошлаган Европа Иттифоқи мамлакатлари ва АҚШ ҳақида гапирмаяпман.

Шуни ҳам қайд этиш жоизки, транспорт бозори мутахассислари 2022 йилда транспорт тарифларининг пасайишини кутишмайди.  Ва бу харажатлар бутунлай истеъмолчига эмас, балки қисман ишлаб чиқарувчи зиммасига ҳам ўтади. Шунга кўра, бу омил ҳам мева-сабзавот сектори учун салбийдир.

Кўпчилик унутиб қўядиган яна бир жиҳат. Агар донли маҳсулотлар нархи йилига 30-40%га кўтарилса, бу нархнинг жуда жиддий ўсиши ҳисобланади. Лекин мева-сабзавот маҳсулотлари, кўпинча, бир неча баробар қимматлашади ёки арзонлашади. Масалан, карам, сабзи, лавлаги, картошка, пиёз ҳозир минтақамизнинг кўплаб мамлакатларида бир йил аввалгидан 3-5 баробар қимматроқ сотилмоқда.  Кўпгина мамлакатларда мевалар мавсумда ҳам бир неча баробар қимматроқ эди. Малина ва грек ёнғоғи 2021 йилда нарх рекордларини тўлиқ янгилади.

Ва бу ерда талабнинг эластиклиги омили намоён бўлади – кўплаб мева, резавор ва ёнғоқлар муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари эмас, шунинг учун нархлар кескин кўтарилган тақдирда уларга талаб камайиши мумкин. Ва бу узоқ муддатли салбий оқибатларга олиб келиши эҳтимоли юқоридир.

Ҳар қандай ҳолатда ҳам, 2022 йил қизиқарли бўлишни ваъда қилмоқда, аммо осон кечмайди.  Ва биз бу бозор имкон қадар шаффоф бўлиши учун қўлимиздан келганча ҳаракат қиламиз. EastFruit  порталининг фойдаланувчилари аудиторияси 2021 йилда илк бор миллион кишидан ошиб, бир йил ичида деярли икки баробар кўпайгани бежиз эмас, ахир!

Сообщение 2022 йил учун агро-прогноз: нархларнинг рекорд даражада ўсиши, ўғитлар танқислиги, ҳосилдорлик пасайиши ва ишчи кучи етишмовчилиги появились сначала на EastFruit.

EastFruit таҳлилчиларининг хабарига кўра, ўтган ҳафта Украинада оқ бошли карам нархи деярли икки баробар ошди. Агар ноябрь ойи охирида кўпчилик фермер ва савдогарлар карамни 5 дан 8 грн/кг гача (0,19-0,30 доллар/кг) улгуржи нархда таклиф қилган бўлса, 2021 йилнинг 10 декабрига келиб, нархлар 8-10 грн/кг ($0,30-0,37) даражасига кўтарилди.

Нархлар кескин ошиши натижасида импортёрлар бошқа қўшни мамлакатлардан маҳсулот сотиб олиш имкониятларини кўриб чиқа бошлашди. Оқ бошли карам Шарқий Европанинг оз сонли мамлакатларида кўп миқдорда истеъмол қилинадиган ўзига хос маҳсулот бўлгани сабабли ва Беларусь ҳамда Россияда ҳам карам нархи  барча рекордларни янгилагани туфайли Украина импортёрлари Польшадан ушбу турдаги сабзавот харидини бошлашга мажбур бўлишди.

Бугунги кунда Польшада кичик ҳажмдаги улгуржи партияларда карам 0,75 злотийга сотилмоқда, бу 5 грн/кг га тенг. Катта улгуржи савдо билан эса пастроқ нарх ҳақида гапириш мумкин. Шунинг учун ҳозир Украина бозори юқори сифатли Польша карами нархини ҳам қабул қилмоқда. Боз устига, Украина бозори иштирокчилари нархлар ўсишда давом этади, деган фикрда.

Украинада карам нархининг бундай кескин ошишига нима сабаб бўлди? Мутахассислар фикрича, буларнинг барига “домино эффекти” сабабдир.

«Россияда карам нархи кетма-кет бир неча ҳафта давомида тез ўсишда давом этмоқда, чунки, маҳаллий бозорда карамнинг кескин танқислиги кузатиляпти. Табиийки, ўртача нарх ҳозир бир килограмм учун 0,6 долларга яқин даражада шаклланмоқда, бу ўтган йилнинг шу давридаги Украина карами нархидан икки баравар ва Россия карами нархидан беш баробар юқори! Табиийки, Россия карамни барча мумкин бўлган етказиб берувчилардан, биринчи навбатда, Беларусдан импорт қилишга ҳаракат қилмоқда. Бироқ, у ерда ҳам Россия Федерациясидан талаб ортиб бораётгани сабабли, карам нархи тез суръатлар билан ўсиб бормоқда. Шу билан бирга, қурғоқчилик туфайли Беларуснинг ўзида етиштирилган карам ҳосили унчалик юқори эмас эди. Шунга кўра, Беларусь Украинада ушбу сабзавот нархини ортидан «тортқилаган» россиялик импортёрларнинг эҳтиёжларини қондириш учун Украинадан карам сотиб ола бошлади»,  дейди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Украинанинг ўзида карамнинг ўртача улгуржи нархи бир йил аввалгидан тўрт баравар юқори. Демак, Украинада бусиз ҳам нархи рекорд даражада юқори бўлмиш «борш тўплами» сабзавотлари нархи янада тез ўсишда давом этади. Сабзавотлар нархлари билан боғлиқ худди шундай муаммо Ўзбекистонда ҳам мавжуд бўлиб, ушбу турдаги сабзавотнинг Россия бозорига экспорти кўпайиши туфайли нарх рекорд даражага етмоқда.

Энди, агар Украина Польшадан карамни кенг миқёсда сотиб ола бошласа, бу ерда ҳам нарх ошиши мумкин. Тўғри, ижобий ҳолат ҳам йўқ эмас – минтақадаги мева-сабзавот бўйича энг йирик савдо майдони EFTradePlatformда сўнгги пайтлар карам етказиб бериш билан боғлиқ таклифлар кескин ошди. Афтидан, фермерлар ушбу сабзавот нархи ошишига ижобий муносабатда бўлиб, узоқ муддатли сақлаш харажатлари ва зарарлар хавфини ўз зиммаларига олмай туриб, уларни жуда яхши фойда билан сотишга ҳаракат қилишмоқда.

Фермерларнинг бошқа бир гуруҳи эса карам нархининг ўсиш чегараси ҳали тугамаганига ишониб, кутиш позициясида туришни маъқул кўришмоқда. Биз суҳбатлашган сабзавот етиштирувчиларнинг айримлари январь-февраль ойларида Россия бозорида карам нархи мисли кўрилмаган даражадаги нарх – 1 доллар (кг учун)га етиши мумкинлигига ишонмоқда! Украина фермерларининг умидлари унчалик катта эмас – улар карамни нарх 0,5 доллар (кг учун)га етганида замонавий сабзавот омборларидан сотишни бошлашга тайёр.

Шу билан бирга, март ойида Россия ва Украина бозорларида Марказий Осиёнинг жанубий вилоятларидан эртаги карамнинг биринчи партиялари пайдо бўлишини унутмаслик керак. Бу барқарорлашувга ва ҳатто нархлар пасайишига олиб келиши мумкин. Ўзбекистонлик фермерлар эртаги карам экиладиган майдонларни кескин кенгайтириш ниятлари борлигини аллақачон маълум қилишган эди.

Сообщение Украинада карам нархи кескин ошди – ушбу маҳсулотни Польшадан импорт қилиш бошланмоқда появились сначала на EastFruit.

EastFruit экспертлари резаворлар ҳамда мева- сабзавотларнинг шок усулида музлатилиши Марказий Осиё учун энг жозибадор сармоявий йўналишлардан бири деб ҳисоблашади. Шу боис, бундан маҳаллий инвесторлар фаол хабардор қилиб борилмоқда. Қувонарлиси, ушбу маълумотлар ўз самарасини беряпти ҳам. 2021 йилда Ўзбекистон музлатилган сабзавот ва мевалар экспортини кескин ошира бошлади. Ва ниҳоят, Тожикистонда ФАО ва ЕТТБ лойиҳаси консультацион кўмагида мева ва резаворларни шок усулида музлатиш бўйича биринчи корхона пайдо бўлди.

2021 йил охирида “Хариф” МЧЖ томонидан кунига 15 тоннагача резавор, мева ёки сабзавотни статик музлатиш усулида қайта ишлаш қувватига эга бўлган илк завод фойдаланишга топширилди. Корхона Тожикистон шимолида, Хўжанд шаҳри яқинида жойлашган. Завод 2022 йилнинг баҳоридан  қулупнай, малина, олча ва ўрик каби меваларни музлатишни бошлайди. Бироқ, ҳар қандай турдаги мева-сабзавотларни музлатиш мумкинлиги туфайли бошқа имкониятлар ҳам кўриб чиқилади – бу малина, олхўри, шафтоли, қовун, наъматак, сабзавотлар ва ҳатто ёввойи турдаги мевалар бўлиши ҳам мумкин. Келгусида ушбу корхона жаҳон бозори учун қимматли бўлган, илгари мамлакатда етиштирилмаган бошқа турдаги мева-сабзавот маҳсулотларини етиштиришга туртки бериши, шубҳасиз.

“Хариф” заводи Тожикистондаги биринчи музлатувчи корхона ҳисобланади. Шу пайтгача мамлакатда сабзавотни қуритиш, мева-сабзавотларни консервалаш, қуритилган меваларни қайта ишлаш, шарбат ишлаб чиқариш заводлари мавжуд эди. Яқин-яқингача мамлакатда шок усулида музлатиш заводлари бўлмаган ва бу Тожикистон учун инновацион лойиҳа ҳисобланади. Тожикистон BRIX таркиби кўп миқдордаги юқори сифатли мевалари ҳамда мазкур хом ашёнинг нисбатан арзонлиги билан машҳур. Бироқ етиштирилган маҳсулотларнинг бир қисми шунчаки йўқ бўлиб кетади, чунки, уларни сархил экспорт бозорига сотиш имкониятлари жуда чекланган.

Шу билан бирга, маҳаллий фермерлар барча маҳсулотларни сархил ҳолатда сотиш мумкин эмаслигини тушуниб,  маҳсулотларни офтобда  ёки ўзлари қуритишади, лекин бир килограмм сархил маҳсулот ҳисобига олиб қаралганда қуритилган маҳсулотлан тушадиган даромад анчайин паст. Тожикистон  ўзининг қуритилган ўриги, олмаси, олхўриси ва қуруқ мева аралашмалари билан машҳур. Шунингдек, мамлакатда сабзавотлар қуритиладиган бир қанча корхоналар фаолият кўрсатмоқда. Бироқ, сархил ёки музлатилган маҳсулотларни сотиш анча фойдалидир, чунки, қуритилган меваларни сотишдан гектарига тушадиган даромад янги узилган ёки музлатилган меваларни сотишдан кўра бир неча баробар паст.

Дарвоқе, маҳаллий аҳоли учун анъанавий маҳсулот ҳисобланмиш Марказий Осиё мамлакатлари бозорида ҳам қуруқ мевалар ўз бозор улушини сархил меваларга бера бошлаган. Бундан ташқари, минтақадаги супермаркетлар тармоқлари, хусусан, Маkro супермаркетлар тармоғи менежери ўзбекистонлик Роман Сайфулин EastFruit нашрига берган интервьюсида мева-сабзавотларни музлатиш Ўзбекистонда ҳам энг тез ривожланаётган савдо сегментларидан бири эканлигини таъкидлади! Шу боис, янги лойиҳа туфайли Тожикистон супермаркетларида ҳам маҳаллий етиштирилган мева ва резаворларнинг музлатилган турлари пайдо бўлиши мумкин.

“Шахсан мен учун Тожикистонда мева ва резаворларни музлатиш бўйича завод ташкил этилиши катта ғалаба, чунки, бу мазкур турдаги бизнес салоҳиятини минтақанинг бошқа инвесторларига ҳам намоён этиш имконини беради. Зеро, музлатилган мева, сабзавот, резавор ва ёввойи турдаги мевалар  экспорти янги узилганларига қараганда анчайин осон. Мева-сабзавотларни чуқур музлатиш жаҳон мева-сабзавот бозорининг энг тез ривожланаётган сегментларидан биридир. Демак, маҳсулотларни музлатиш Тожикистонга экспорт ҳажмини ошириш, боғбонлар ва сабзавот етиштирувчилар даромадларини кўпайтириш ҳамда бутун қўшилган қиймат занжири бўйлаб янги иш ўринлари яратиш имконини беради. Шунингдек, умид қиламанки, ушбу корхона туфайли жаҳоннинг кўплаб мамлакатлари Тожикистон меваларининг ўзига хос таъмига баҳо беришлари мумкин бўлади. Чунки, музлатилган ҳолда сотиш учун мевалар тўлиқ пишиш босқичида йиғиб олинади. Бу босқичда уларнинг таъм сифати энг юқори чўққида бўлади», дейди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

“Хариф” корхонасига қарашли мева ҳамда резаворларни музлатиш корхонаси қабул ва назорат бўлими, шок услида совутиш ва музлатиш, сақлаш ва совутиб ишлов бериш, шунингдек, қадоқлаш бўлимларидан иборат. Корхонанинг ҳатто ўз лабораторияси ҳам бор. Шу билан бирга, завод 300 тоннадан ортиқ мева ва резаворларни музлатилган ҳолда сақлаш имкониятига эга бўлади, бунинг учун замонавий сақлаш омбори қурилган. Шунингдек, 500 тонна мевани бир вақтнинг ўзида совутиш майдони мавжуд бўлиб, бу келажакда сархил ва совутилган юқори сифатли маҳсулотларни экспорт қилиш лойиҳасини йўлга қўйиш имконини беради. Ушбу инновацион корхонада музлатиш мавсумида 30 нафардан зиёд киши меҳнат қилади.

“Айни дамда Тожикистоннинг Сўғд ва Хатлон вилоятларидаги уй ва фермер хўжаликларидан хомашё сотиб олишни режалаштирганмиз. Келгусида 50 гектарга яқин майдонда Тожикистоннинг анъанавий ва нишали резаворларини етиштириш бўйича кооператив ташкил этишни режалаштирганмиз”, – дейди “Хариф” масъулияти чекланган жамияти директори, шунингдек, EastFruit, ФАО ва ЕТТБнинг узоқ йиллик маслаҳатчиси Бахтиёр Абдувоҳидов.

Мева-сабзавотларни музлатиш истиқболига ишонч ҳосил қилган ва мана, бир неча йилдирки, маҳаллий инвесторларни ҳам бунга ишонтираётган жаноб Абдувоҳидов шахсий намуна кўрсатишга ва энг замонавий технологиялардан фойдаланган ҳолда мустақил равишда биринчи заводни қуришга қарор қилди.

“Украина музлатилган резаворлар экспортидан 200 миллион доллар, Польша ва Сербия эса ҳар бири ярим миллиард доллардан даромад олади. Шу билан бирга, Тожикистонда иқлим яхши, ишчи кучи ва электр энергияси арзон, резаворларнинг вегетация даври нисбатан узоқ, шу боис, Тожикистоннинг ушбу ўсиб бораётган ва истиқболли бозорда муваффақият қозонмаслиги учун ҳеч бир сабаб йўқ. Қолаверса, юқори ва ҳатто премиал сифатли маҳсулотлар етиштирамиз, улар учун қимматроқ нархга эга бўламиз», дейди Бахтиёр Абдувоҳидов.

Шунингдек, у сўнгги пайтларда вилоятдаги кичик фермерлар қулупнай етиштириш билан фаол шуғуллана бошлаганини, бу хомашё зонасининг барқарор кенгайиши ва маҳсулотларнинг бир қисмини музлатиб сотиш бўйича сархил бозор муқобили яратилишига умид қилаётганини таъкидлади. Ўз навбатида, “Хариф” компанияси ҳамкасбларига экин етиштириш технологиялари бўйича маълумот ва маслаҳатлар бериш, шунингдек, ишлаб чиқариш лойиҳаларини профессионал қўллаб-қувватлашда ёрдам беришни режалаштирмоқда.

Бундан ташқари, компания резаворлар кўчатларини кўпайтириш учун ўта замонавий кўп қаватли иссиқхоналар қуриб, Италиядан энг талабгир навларнинг экин материалини олиб келди. Уларни етиштиришда кам ҳажмли технология қўлланади, бу ҳам Тожикистон резавор бизнеси учун инновация ҳисобланади. Компания жаҳондаги энг яхши навли қулупнайларни саноат мақсадида етиштириш учун ўз питомниги ва плантациясини яратишни режалаштирмоқда.

Мева ва резаворларни музлатиш бўйича корхона ташкил этиш лойиҳаси «Хариф»нинг ўз маблағлари ҳисобидан молиялаштирилди. Шок усулида музлатиш ускунаси эса USAID CTJ лойиҳаси кўмагида харид қилинди.

«Хариф» экспортга йўналтирилган маҳсулотлар ишлаб чиқаради. Бунинг учун музлатишга мўлжалланган хом ашё етказиб берувчи резавор етиштирувчиларга HАCCP, ISО 22000 ва GLOBAL G.A.P сертификатларини бериш режалаштирилган.

Сообщение Тожикистонда мева ва резаворлар шок усулида музлатиладиган биринчи завод ишга туширилди появились сначала на EastFruit.

EastFruit таҳлилчилари ўзбекистонлик маҳаллий сабзавот етиштирувчиларнинг эртаги карам экиладиган майдонларни кескин кенгайтириши билан боғлиқ режалар ҳақида хабарлар олишмоқда. 2021 йилги карам экспортининг юқори рентабеллиги фермерларни рағбатлантирди, айниқса, Россияда ушбу сабзавотнинг рекорд даражадаги юқори нархлари фонида карам бизнеси янада жозибали туюлади.

2021 йилнинг баҳорида ўзбекистонлик сабзавот етиштирувчилар Шарқий Европада баҳор совуқ келиши ва карам кечроқ пишиши туфайли Россия, Беларусь, Украина, Қозоғистон бозорларига эртаги карам етказиб беришдан яхши даромад олишди. Ва карам далаларини кенгайтиришни режа қилишди. Бироқ, Россия ўз маҳсулоти ҳосилини йиғиб олаётган пайтда ҳам карам импортини давом эттиргач, шунингдек, 2021 йилнинг ноябр ойи охири, декабрь  бошида Россияда карам нархи ҳамда унга бўлган талаб кескин ошгач, ўзбекистонлик фермерлар ушбу турдаги экин майдонларини янада кенгайтиришга қарор қилишди.

“2021 йилда Украина Ўзбекистондан рекорд даражадаги 4,3 минг тонна эртаги карамни импорт қилди. Шунингдек, ушбу сабзавотнинг 2,7 минг тоннаси Беларусга сотилди, бу кўрсаткич ҳам одатдагидан анча кўп, Қозоғистон эса Ўзбекистонда етиштирилган 55 минг тоннадан ортиқ  карамни импорт қилди, унинг бир қисми, шубҳасиз, Россия бозорига чиқди. Умуман олганда, Ўзбекистондан оқ бошли карам экспорти йил охиригача Россия бозорига етказиб бериш ҳисобга олинса, 100 минг тоннадан ошиши мумкин, бу эса янги экспорт рекордига айланиши эҳтимоли баланд», дейди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Дарвоқе, Ўзбекистон 2021 йилда 100 минг тонна оқ карам экспорт қилса, бу турдаги сабзавот экспорти бўйича Хитой, Мексика, АҚШ, Голландиядан кейинги ўринга чиқади ва жаҳондаги етакчи бешталикка киради.

Айни пайтда Россияда карамнинг нархи 1 кг учун 33 дан 35 рублгача (1 кг учун 0,45-0,48 доллар) ва баъзи жойларда ҳатто килограмм учун 40-45 рубл (0,54-0,61 доллар)га етади. Бу ўтган йилнинг мос даврига нисбатан бир неча баробар қиммат нархдир. Россияда карам қимматлаши Ўзбекистон бозорида ушбу маҳсулот нархининг кескин ошишига олиб келди.

Россияда йиғим-теримдан кейиноқ карам тақчиллиги сезилаётган экан, демак, унда март ойига яқинроқ нархлар янада ошиб кетиши мумкин. Ва шу маънода Ўзбекистон март ойидан бошлаб етказиб берадиган эртаги карам фермерларга яхшигина даромад келтиради.

Сообщение Ўзбекистонлик фермерлар эртаги карам экиладиган майдонларни кескин кенгайтириши мумкин появились сначала на EastFruit.