Бундан бир-икки йил аввал мен жуда футуристик блог ёзган эдим, у ҳозир ўша пайтдагидек ҳайратланарли эмас. Чунки, ўшанда қаламга олинганларнинг бари ҳозир мавжуд ва улар тижорат миқёсидадир.

Бугун мен сархил кўкатлар ва ароматик гиёҳлар сегментида нималар содир бўлаётгани ҳақида гапириб бермоқчиман. Бу сегмент  бизнинг лойиҳаларимиз амалга оширилаётган мамлакатлар учун энг муҳимларидан биридир.  Зеро, Грузия ҳам, Ўзбекистон ҳам жуда катта ҳажмда кўкат экспорт қилади.

Россия йилига 50 миллион доллардан ортиқ 50 минг тонна сархил кўкат импорт қилади. Шу билан бирга, Ўзбекистон Россия учун энг йирик кўкат етказиб берувчи ҳисобланади, Грузия эса йирик экспортёрлар қаторига кирган. Кўкат етиштириш ва унинг экспорти бўйича бизнеснинг келажаги қандай? Вертикал фермерларнинг унга қандай алоқаси бор?

Шу ўринда кичик бир чекиниш қилмоқчиман. Биз, яъни, ФАО ҳамда ЕТТБ сабзавот, мева, резавор ва ёнғоқ етиштириш, уларнинг  логистикаси, маркетинги ва қайта ишлаш бўйича энг замонавий технологик инновацияларга бағишланган лойиҳани ишга туширмоқдамиз.

Ва бунда мева-сабзавот бизнесидаги хатарларни сезиларли даражада камайтирувчи ҳақиқий технологик ютуқларга эътибор қаратилади. Ва албатта, саноат учун қуйидаги долзарб вазифалардан бирини ҳал қилиш шарти билан: атроф-муҳитга салбий таъсирни камайтириш, маҳсулдорликни ошириш ва маҳсулот таннархини кескин пасайтириш, маҳсулот бой берилишини камайтириш, қазилма энергия манбаларидан фойдаланишни қисқартириш, қўл меҳнати харажатларини камайтириш, маҳсулот сифатини ошириш ва ҳоказо.

Энг илғор технологиялардан бири ва албатта, тренддагиси бу вертикал фермалардир.  Албатта, ҳозир бу тренд атрофида жуда кўп шов-шувлар юрганлигини яхши биламиз. Шуниси аниқки, вертикал хўжаликларда маҳсулот етиштиришнинг иқтисодий жиҳатлари ҳали ҳам оқсоқ. Бироқ, ушбу саноат ўнлаб миллиард инвестицияларни жалб қилмоқда, демак, жаҳон бўйича бу муаммоларни ҳал қилиш йўллари фаол изланмоқда. Шу боис, EastFruit халқаро жамоаси ҳам минтақамиздаги вазиятни фаол ўргана бошлади, халқаро тажрибани эса биз анчадан буён ўрганмоқдамиз.

Шундай қилиб, мен вертикал фермер хўжаликларининг камида битта бизнес-форматини кўрмоқдаман, у бугунги кунда ва ҳатто бизнинг минтақамизда ҳам  иқтисодий жиҳатдан мутлақо мақсадга мувофиқдир!

Бу яхши ресторан ёки унинг томорқасида кўкатлар ва хушбўй гиёҳлар етиштириш  форматидир. Маълумки, ресторан учун маҳсулот таннархи асосий харажат элементи эмас. Шу билан бирга, ресторанлар ўртасида рақобат даражаси ошиши фонида маҳсулот сифати рестораннинг асосий афзаллигига айланиши мумкин.

Мен ўз вертикал фермасига эга бўлган эски Тбилиси марказидаги «Стамба» ресторани салатларидан татиб кўрдим. Кўкатлар дастурхонга тортилишидан бир неча дақиқа аввал узиб олинган. Ва улар ҳақиқатан ҳам жуда мазали эди!  Бундан ташқари, ушбу вертикал фермада кўкатларнинг катта ассортименти етиштирилади, бундай хилма-хилликни бозордан тополмайсиз, чунки, уларни бошқа ҳеч ким етиштирмайди. Ишлаб чиқарувчилар ўз ошпазлари билан рецептлари учун энг мазали кўкатларни топишга муваффақ бўлишган ва бу тажрибалар доимий давом этади. Бундай услубда ишлаш ниҳоятда қулай ва жуда самарали. Пестицидлардан умуман фойдаланмаслик ҳам ўз соғлиғини қадрлайдиган мижозлар учун яна бир афзалликдир.

Иккинчи кутилмаган жиҳат – бу вертикал фермер хўжалигининг жуда чиройли эканлиги!  Ҳа, бу интерьер учун ажойиб безак вазифасини ўтай олади. Кўпчилик «Стабма»га  бинафша-пуштиранг кўкатлар гуркираб турган фермани суратга олиш учун келади.

Қизиғи шундаки, Грузиядаги бошқа ресторанлар ҳам ўз мақсадларини амалга ошириш йўлида шундай ихчам ечимларни сотиб олиш имконияти билан қизиқишмоқда. Грузиянинг Space Farms компанияси асосчиси Туся Гарибашвили ресторан ва супермаркетлар учун автоматлаштирилган вертикал ферманинг прототипини ишлаб чиқди. Унинг сўзларига кўра, икки метр квадрат жойдан ойига 25 килограммгача сархил кўкатлар ва хушбўй гиёҳлар ҳосилини йиғиб олиш мумкин.

Албатта, бу фақат бошланиши ва илк қадамлар. Бизга маълумки, кўплаб супермаркетлар тармоғи ўз вертикал фермаларини яратиб, уни савдо залларига, ташқи фасадга жойлаштириш ёки ҳамкор лойиҳаларга сармоя киритиш устида ишламоқда (жаҳондаги энг йирик супермаркетлар тармоғи Walmartнинг 400 миллион долларлик сармояси ҳақидаги материалга қаранг). Улар шу ернинг ўзида етиштирилган кўкатлар ҳар доим юзлаб ёки минглаб километр узоқликдан олиб келинганидан кўра сархил ва мазали бўлишини яхши билишади. Бундан ташқари, бундай ташув билан боғлиқ «углерод изи» ҳақида ҳам унутмаслик керак. Сотиладиган маҳсулотларнинг ташув нархини пасайтириш ва зарарли чиқиндиларни камайтириш ҳозир жаҳондаги ҳар бир ритейлер, жумладан, бизнинг мамлакатлар супермаркетлари учун ҳам энг муҳим вазифадир.  Бу имтиёзли молиялаштиришнинг кўплаб манбаларидан фойдаланиш имконини беради ва айни имконият ритейл-бизнес ривожидаги муҳим афзалликдир.

Бундан ташқари, сиз яна бир қизиқарли тенденцияни сездингизми-йўқми, билмайман – кўплаб йирик мева-сабзавот компаниялари авиаташувдан бутунлай воз кеча бошлади! Эслатиб ўтаман, кўкатлар ва ароматик гиёҳлар, одатда, фақат шу тарзда ташилади, чунки, улар қиммат ва тез бузиладиган маҳсулотдир.  Бу эса келгуси беш йил ичида кўкатлар экспорти, ҳатто шу сабабдан ҳам кескин қисқаришини англатади. Агар бунга истеъмолчини янада мазали кўкатлар ва уларнинг кенг ассортиментига ўргатадиган вертикал фермер хўжаликлари ривожини ҳам қўшсак, менимча, сархил кўкатларнинг халқаро савдосига нуқта қўйишга тўғри келади.

Айтганча, сўзларим тасдиғи сифатида шуни айтишим жоизки, сархил кўкатлар халқаро савдоси  пасая бошлади. Менимча, 2021 йил кетма-кет тўртинчи йил бўлдики, кўкатлар экспорти, ҳатто қиймат жиҳатидан ҳам пасайди. Модомики, шундай экан, балки Ўзбекистон ва Грузия бошқа имкониятларни излай бошлаши керакдир, чунки, вертикал фермер хўжаликларини ривожлантириш тенденцияси Россияда ҳам мавжуд ва у тобора кучайиб бормоқда.

Хулоса сифатида шуни айтмоқчиманки, жаҳондаги сархил кўкатлар ва ароматик гиёҳларнинг энг йирик экспортёрлари Италия, Нидерландия, Хитой, Эфиопия ва Мексикадир. Минтақамиз мамлакатлари орасида Ўзбекистон жаҳондаги энг йирик йигирмата экспортёрлар қаторидан жой олган. Жаҳон миқёсида сархил кўкатларнинг халқаро савдоси 3 миллиард долларни ташкил этади. Ўн йилдан кейин эса ушбу савдо ҳажми минимал даражага тушиши эҳтимоли баланд.

Сообщение Вертикал фермалар сархил кўкат ва ароматик гиёҳларнинг халқаро савдосига нуқта қўядими? появились сначала на EastFruit.

ФАО озиқ-овқат нархлари индекси ва истеъмолчилар сезгисига кўра, ҳозирги кунда жаҳон озиқ-овқат нархлари, айниқса, Шарқий Европа ва Марказий Осиё минтақаларида рекорд даражада юқори. Бироқ, менинг фикримча, бу ҳали ҳаммаси эмас. 2022 йилда озиқ-овқат маҳсулотлари, жумладан, сабзавот ва мевалар нархи янада кескин ошиши, тарихий рекордларни янгилаши эҳтимоли юқори, деб ҳисоблайман.

Минтақа мева-сабзавот тармоғи вакиллари юқори даромад кутишлари керакми?

Йўқ, мен бундай деб ўйламайман ва сабабини тушунтиришга ҳаракат қиламан. Аммо ўз навбатида, шуни ҳам  таъкидлашим керакки, кўплаб фермерлар учун 2022 йил муваффақиятли кечиши мумкин.

Аввало, келинг, нима учун ҳозир жаҳонда озиқ-овқат қиммат эканлигини тушуниб олайлик. Мен сабабларнинг бир нечта тоифаларини кўрмоқдаман:

А) Макроиқтисодий

Б) Саноат

В) Сиёсий

Г) Логистик

Д) Энергетик

Ушбу сабабларни эркин тарзда қисқача тушунтиришга ҳаракат қиламан:

1. Сиёсий сабаблар – маҳсулотлар экспорти ёки импортига чекловлар сони ортиб бораётгани, шунингдек, турли мамлакатлар ўртасида давом этаётган савдо урушлари ҳозирги вақтда жаҳон нархларига катта таъсир кўрсатмоқда. Яъни, эркин бозор фаолиятининг чекланиши ва унга давлат ҳукуматлари аралашуви мисолида намоён бўлувчи ҳамма нарса шу мамлакатлар аҳолиси учун озиқ-овқат нархлари ошишига олиб келмоқда. Бошқача айтадиган бўлсак, сўнгги йилларда биз кузатган глобаллашув жараёни ҳар бир транзакция учун харажатлар камайиши ҳисобига маҳсулотлар арзонлашувига олиб келди, аммо ҳозир у тескари йўналишда ривожлана бошлади: давлатлар божларни оширмоқда, давлат томонидан тартибга солишнинг турлича усуллари жорий қилинмоқда, захиралар оширилмоқда.
2. Макроиқтисодий сабаблар ҳозир жаҳондаги маҳсулотлар нархига асосий таъсир кўрсатмоқда. Афсуски, пандемия даврида жаҳонда жуда кўп пул “чоп этилди” – бу пуллар нархлар ошишига қарамай, талаб камайишига йўл қўймаяпти. Йил охирида АҚШдаги инфляция 7 фоизга баҳоланди – бу деярли 40 йил ичидаги энг юқори кўрсаткичдир! Яъни, агар сиз пулни долларда жамғарган бўлсангиз, унда 2021 йил бошидаги 100 долларингиз 93 доллар бўлиб қолди. Табиийки, инфляция озиқ-овқат нархлари ошишига ҳам олиб келади!
3. Логистика масаласи сабзавот ва мевалар савдоси билан шуғулланувчи ҳар бир кишига маълум. Жаҳон тарихдаги энг шафқатсиз логистик инқирозлардан бирини бошдан кечирмоқда. Ва ҳозирча уни ҳал этишнинг уддасидан чиқиб бўлмаяпти. Бир мамлакатдан бошқасига озиқ-овқат етказиб бериш нархи доимий равишда ўсиб бормоқда ва етказиб бериш имконияти ҳар доим ҳам, ҳатто юқори нархларда ҳам мавжуд эмас! Йил давомида транспорт харажатлари ўртача 3-4 баробар ошди ва нафақат денгиз контейнерлари, балки қуруқликдаги ташув нархи ҳам қимматлаган. Кўпгина мамлакатларда юк машиналари ҳайдовчиларининг етишмаслиги муаммоси ҳам бор. Бунга Cоvid-19 сабабли саёҳат билан боғлиқ вақти-вақти билан ўрнатилаётган чекловлар муаммосини ҳам қўшамиз.  Ва буларнинг бари, албатта, истеъмолчи тўлайдиган товарлар нархларига кўчади!
4. Тармоқ сабаблари фақат маълум бир тармоқ ёки маҳсулот тоифаси учун муҳим бўлган сабаблардир. Масалан, жаҳонда олма ҳаддан зиёд етиштирилган бўлса ва бу мева тренд (мода) маҳсулот бўлмаса, истеъмолчида пул бор бўлса-да, унинг истеъмоли ўсмаслиги мумкин, демак, нархлар ҳам кўтарилмаслиги эҳтимоли баланд. Мен ушбу сабабларни блогнинг мазкур қисмида батафсил кўриб чиқмайман, чунки, ҳар бир маҳсулот тури учун вазият кескин фарқлидир. Фақат шуни қайд этмоқчиманки, ғалла, шакар, ёғ-мой, маълум даражада гўшт ва сут каби оммавий хом ашё етиштиришга йўналтирилган тармоқлардан кўра сабзавот ва мевалар учун тармоқ сабаблари муҳимроқдир.
5. Энергетик сабаб озиқ-овқат нархи ўсишига ҳозир ҳам сезиларли таъсир кўрсатмоқда, аммо 2022 йилда бу асосийси бўлади. Шунинг учун мен бу хусусда батафсилроқ алоҳида ёзаман. Айтиш мумкинки, энергия компоненти озиқ-овқат нархларига бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади. Нефть ва газ нархи ошиши бевосита шакар, маккажўхори ва айрим ўсимлик мойлари нархи ошишига ва билвосита бошқа маҳсулотлар нархи қимматлашига олиб келади. Қандай қилиб нефть шакар ва маккажўхори нархига таъсир кўрсатмоқда? Саволга жавоб жуда оддий – биоэтанол орқали. Нефть қанчалик қиммат бўлса, биоэтанол ишлаб чиқариш шунчалик фойдали бўлади ва етиштирилган шакарқамиш ҳамда маккажўхори ҳажми биоэтанол ишлаб чиқаришга йўналтирилади, демак, шакар ва озуқа ишлаб чиқариш учун улар шунча кам таклиф қилинади. Шунда нархлар аниқ ошади. Мен билвосита таъсирни олма мисолида тушунтираман – кўплаб нефть экспорт қилувчи мамлакатлар учун бу экзотик маҳсулот мамлакат энергия экспортидан кўпроқ даромад олина бошланганда катта ҳажмда импорт қилинади. Бундан ташқари, нархларга логистика нархи ошиши (лекин бу унчалик муҳим эмас) ва ўғитлар нархи ошиши таъсир кўрсатиши ҳам бор. Ва худди шу ерда менинг блогимнинг асосий ғояси ниҳоят «очилади», шунинг учун энди бу хусусда батафсил…

Ҳозир жаҳонда минерал ўғитларнинг ўртача нархи ўтган йилга нисбатан 70-80 фоизга ошди. Аммо бу ўртача кўрсаткич. Энг сезиларли ўсиш барча қишлоқ хўжалиги экинлари ўсиши учун асос ҳисобланмиш азотли ўғитлар нархларида бўлди.  Азотли ўғитлар нархида 80-90% гача харажатлар табиий газ харажатларидир!  Ва у Европада бир йил аввалгидан ўртача 10 баробар қимматроқ.

Шунга кўра, азотли ўғитлар ишлаб чиқарадиган кўплаб заводлар шунчаки фаолиятини тўхтатди, чунки, ишлаб чиқаришнинг иқтисодий мақсадга мувофиқлигини сақлаб қолиш учун азотли ўғитлар нархини 5-8 баробар ошириш керак. Бироқ, ўғитни бу нархда ҳеч ким сотиб олмайди.

Аммо, ўғитлар, сўнгги пайтларда газ нархининг бироз пасайишига қарамай, қимматлашда давом этмоқда. Чунки, оммавий ишлаб чиқариш мавсуми яқинлашяпти ва ўғит бўйича таклифлар кескин камайди. Талаб эса юқорилигича қолмоқда!

Худди ўша маккажўхорини етиштириш таннархида ҳам ўғит харажатларининг улуши 30-45% га етади!  Маккажўхори озуқа ишлаб чиқариш учун асосдир ва бу, табиийки, гўшт ва сут маҳсулотлари нархига таъсир қилади. Ва ҳатто балиқ нархларига ҳам, зеро, Осиёда балиқнинг асосий қисми океандан тутилмайди, балки етиштирилади.

Ва бу фақат битта экин билан боғлиқ мисол! Бошқа экинлар учун ҳам вазият худди шундай. Айни жиҳат мева-сабзавотларга ҳам тегишли бўлиб, бу ерда гектарига азотли ўғитларга бўлган эҳтиёж дала экинларини етиштиришдан кўра ўртача юқори бўлади!

Бу нима дегани? Бу шуни англатадики, ҳозир ҳамма 2022 йилда ҳосил етиштириш учун ўғит сотиб олаётган бўлса, кўпчилик, айниқса, ривожланаётган мамлакатларда ўғитдан фойдаланишни камайтиради. Худди шу мамлакатларда фаол модда таркиби ва эълон қилингани ўртасидаги номувофиқлик билан кўплаб сохта маҳсулотлар пайдо бўлиши мумкин.

Албатта, мўъжиза содир бўлмайди: ўғитлар қанчалик кам бўлса, ҳосил шу қадар паст бўлади.

Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши учун ер майдонини кўпайтиришимиз мумкинми?  Йўқ. Бундан ташқари, майдон доимий равишда қисқариб бормоқда, лекин Ер юзи аҳолиси сони ўсиб бормоқда.  Шунга кўра, озиқ-овқат маҳсулотлари қимматлашмаслиги учун ҳар йили қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилишини сезиларли даражада ошириш зарур, токи, киши бошига тўғри келадиган маҳсулотлар сони ўзгармай қолгунча. Агар биз кичикроқ майдонда камроқ ўғит ишлатсак, унда ишлаб чиқаришнинг пасайишини кутишимиз керак!

Бунга қишлоқ хўжалиги экинларининг ҳосил бой берилиши муаммосига олиб келувчи иқлим ўзгариши омилини ҳам қўшамиз.  Бу борада, албатта, 2022 йилда омад кулиб боқишига умид қилиш мумкин, аммо омадга ишониб қолмаслик керак.

Жаҳон озиқ-овқат нархлари ҳаддан зиёд кескин ошиб кетишининг олдини олишга нима ёрдам беради, омаддан ташқари, албатта?

Технологиялар ривожланишини жадаллаштириш ва янада барқарор, самарали қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига сармояларни кўпайтириш, шунингдек, Ер юзидаги қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштирувчи аҳолининг экин етиштиришда янада самарали технологиялар ва маҳсулотлар маркетингига ёндашувлар ҳақидаги билимлари даражасини яхшилаш омили ҳам мавжуд. Бу биз ФАОда шуғулланадиган ишлар ва айнан шу жиҳат сўнгги йилларда озиқ-овқат нархи кескин ошишига йўл қўймасликка ёрдам берди.

Нега мева-сабзавот саноатининг барча вакиллари ҳам 2022 йилда озиқ-овқат нархлари ошиши мумкинлигидан хурсанд бўлишга шошилмасликлари керак?

Мен тўрт муҳим омилга эътибор қаратган бўлар эдим:

1) Юқорида айтиб ўтилган ички тармоқ омили

2) Ўғит етишмаслиги, материаллар ва жиҳозлар таннархи ўсиши ҳамда сифати ёмонлашуви омили

3) Ишчи кучи етишмаслиги омили

4) Истеъмолнинг эластиклиги омили

Ҳар бир тармоқ ва минтақа ичида вазият тубдан фарқ қилиши мумкин. Агар, масалан, голубикани оладиган бўлсак, етакчи экспортёр мамлакатларда ушбу резаворнинг ўртача  нархи йилдан-йилга пасаймоқда, шу билан бирга, уни етиштириш харажатлари ўсишда давом этяпти. Ушбу бозордаги олма ва бошқа кўплаб маҳсулотлар билан боғлиқ вазият ҳам шунга ўхшаш.

Шунга кўра, агар сиз ҳамма ишлаб чиқариш ҳажмини оширадиган сегментда ишласангиз, фақат инфляцияга таянмаслигингиз керак. Боз устига, 2022 йилда ишлаб чиқариш харажатлари жуда кескин ошади.

Ўғитлар ёки ўсимликларни ҳимояловчи воситалардан фойдаланишни камайтириш орқали пул тежашга ҳаракат қиладиган ишлаб чиқарувчилар ҳосилни бой бериш ва сифат ёмонлашуви муаммосига дуч келишади. Зеро, бозордаги товар нархини айнан сифат белгилаб беради – сифатли олма истеъмолчига керак бўлмаганидан 10 баробар қимматроқ сотилади.  Афсуски, бу кейинги мавсумда тез-тез содир бўлиши мумкин.

Ҳар доим жуда муҳим бўлган ишчи кучи етишмаслиги омили ҳам 2022 йилда кўплаб мамлакатларда асосий масалага айланади. Ҳа, Ўзбекистон ва Тожикистон бундай муаммога дуч келмасликлари мумкин. Ва умуман олганда, Марказий Осиё мамлакатлари учун бу, албатта, фақат маҳсулот ҳажми ҳақида эмас, балки сифат ҳақида ҳам ўйлай бошланса, ўз-ўзини танитиш учун муайян бир имкониятдир.

Аммо Украина, Молдова ва Грузияда бу омил, эҳтимол, биринчи марта (айниқса, резавор сегментида) ҳатто ишчи кучи харажатларининг деярли кафолатланган кескин ўсиши ҳисобга олинмаганда ҳам ҳосил бой берилишига олиб келади.  Мен 2020 йилда мева-сабзавот бизнесининг ҳали тўлиқ механизациялашмаган сегментларига жуда жиддий салбий таъсир кўрсата бошлаган Европа Иттифоқи мамлакатлари ва АҚШ ҳақида гапирмаяпман.

Шуни ҳам қайд этиш жоизки, транспорт бозори мутахассислари 2022 йилда транспорт тарифларининг пасайишини кутишмайди.  Ва бу харажатлар бутунлай истеъмолчига эмас, балки қисман ишлаб чиқарувчи зиммасига ҳам ўтади. Шунга кўра, бу омил ҳам мева-сабзавот сектори учун салбийдир.

Кўпчилик унутиб қўядиган яна бир жиҳат. Агар донли маҳсулотлар нархи йилига 30-40%га кўтарилса, бу нархнинг жуда жиддий ўсиши ҳисобланади. Лекин мева-сабзавот маҳсулотлари, кўпинча, бир неча баробар қимматлашади ёки арзонлашади. Масалан, карам, сабзи, лавлаги, картошка, пиёз ҳозир минтақамизнинг кўплаб мамлакатларида бир йил аввалгидан 3-5 баробар қимматроқ сотилмоқда.  Кўпгина мамлакатларда мевалар мавсумда ҳам бир неча баробар қимматроқ эди. Малина ва грек ёнғоғи 2021 йилда нарх рекордларини тўлиқ янгилади.

Ва бу ерда талабнинг эластиклиги омили намоён бўлади – кўплаб мева, резавор ва ёнғоқлар муҳим озиқ-овқат маҳсулотлари эмас, шунинг учун нархлар кескин кўтарилган тақдирда уларга талаб камайиши мумкин. Ва бу узоқ муддатли салбий оқибатларга олиб келиши эҳтимоли юқоридир.

Ҳар қандай ҳолатда ҳам, 2022 йил қизиқарли бўлишни ваъда қилмоқда, аммо осон кечмайди.  Ва биз бу бозор имкон қадар шаффоф бўлиши учун қўлимиздан келганча ҳаракат қиламиз. EastFruit  порталининг фойдаланувчилари аудиторияси 2021 йилда илк бор миллион кишидан ошиб, бир йил ичида деярли икки баробар кўпайгани бежиз эмас, ахир!

Сообщение 2022 йил учун агро-прогноз: нархларнинг рекорд даражада ўсиши, ўғитлар танқислиги, ҳосилдорлик пасайиши ва ишчи кучи етишмовчилиги появились сначала на EastFruit.

Украина бозорида ҳар қандай мева нархи пасайиши билан, Украина ва Россия ўртасида эркин савдо-сотиқ амалга оширилган пайт ҳақидаги хотиралар дарҳол қулоққа чалина бошлайди. Кўпинча, буни, яъни, бозорга кириш имкони бўлганида эди, Россия меваларнинг барини сотиб олар ва нархлар пасаймасди, деган гапни боғбонлар айтишади.

Aммо, агар ҳис-туйғулар ва сиёсатни бир четга суриб,  далилларга эътибор қаратадиган бўлсак, айнан Россия бозорига кириш имкониятининг йўқ бўлиши Украинага мева-сабзавот бизнесида сезиларли ютуқларга эришиш имконини берди. Экспорт ҳажми ҳам, мева-сабзавот маҳсулотларининг сифати ҳам ошди.

Ушбу блогда мен халқаро агробизнес ва қишлоқ хўжалиги бозорларини профессионал таҳлил қилиш бўйича 25 йилдан ортиқ тажрибага асосланган шахсий позициямни ифода этаётганимни ҳозирданоқ қайд этмоқчиман. Тажрибам шуни кўрсатмоқдаки, ҳар қандай протекционизм, энг аввало, рақобатни чекловчи мамлакат учун зарарлидир. Бироқ, Россия Федерацияси Украина ва бошқа мамлакатларга ўз ҳудудида озиқ-овқат маҳсулотларини сотишни таъқиқлашга қарор қилди ва бунга нисбатан бошқалар худди шундай жавоб қайтармади. Шу боис, биз мавжуд натижалардан келиб чиққан ҳолда чинакам натижаларни таҳлил қиламиз.

Мен мамлакат боғбонларининг, хусусан, Украина Россия бозорига кира олганида вазият анча яхши бўларди, деб ҳисобловчиларнинг асосий тезисларини кўриб чиқаман.

1-тезис: «Украина мева-сабзавот маҳсулотлари экспорти Россия бозорига кириш ҳуқуқи бой берилгач, камайди».

Лўнда хулоса шуки, бу фикр тўғри эмас. Аксинча, мева-сабзавот маҳсулотлари экспорти ўсди ва бу ўсиш Россия бозорига кириш имконига эга бўлинган вақтга нисбатан анча тез содир бўлди. Экспорт статистикаси бепул, масалан, у Trademap.org сайтида мавжуд. Тўғри, кўпчилик дарҳол «статистика Украина томонидан сохталаштирилган», деган фикрни айтади. Аммо бу ерда ҳам скептиклар янглишмоқда – мазкур статистика тизими БМТ ва ЖСТ томонидан яратилган, ундаги маълумотларни «ойна» статистикаси сўровини бериб, осонгина текшириш мумкин. Мен буни мунтазам равишда амалга ошираман ва Украина бўйича маълумотларда сезиларли оғиш йўқ.

Бироқ, келинг, конкрет таҳлилга ўтамиз ва экспорт ҳажмининг 2009 йилдан 2020 йилгача бўлган динамикасини кўриб чиқамиз.

Қизил “кўрсаткичли ўқ” 2016 йилда қайд этилган, Россия Украинадан сабзавот ва мевалар олиб кирилишини буткул таъқиқлаган эди, ўшанда. Бунда савдо бутунлай эркин бўлган 2020 ва 2015 йиллар кўрсаткичларини осонгина солиштириш мумкин.

Маълум бўлишича, Россия Федерациясига маҳсулот етказиб бериш таъқиқланганидан бери Украина мевалари экспорти 55 фоизга ёки 84 миллион долларга ўсган. Aйтганча, 2020 йил энг яхши йил бўла олмади – аномал кечки совуқлар мевалар ҳосилини йўқ қилди ва бу, таққоснинг янада ёрқинроқ намоён бўлишини таъминлайди, чунки, биз экспорт учун бирор-бир муваффақиятли йилни асос қилиб олмаяпмиз.

Бу билан экспортнинг ўсиши ёки пасайиши масаласига чек қўйиш мумкин. Шубҳасиз, Россия бозорига чиқмагач, бизнинг мева экспортимиз кескин ўса бошлади ва у ҳозир ҳар қачонгидан юқори.

Бироқ, менимча, Украинадан Россияга мева, резавор ва ёнғоқ етказиб берилиши билан боғлиқ таъқиққа қадар ва ундан кейинги даврдаги экспортнинг ўсиши ёки пасайишини ҳам таққослаш керак.

Маълумотлар бузилишининг олдини олиш учун келинг, таъқиққа қадар бўлган узоқ даврни, яъни 2009 йилдан 2015 йилгача бўлган вақтни олайлик. Хўш, шу даврда Украинанинг мева, резавор ва ёнғоқ экспортида нималар содир бўлган эди? Келинг, ўша пайтдаги тенденцияларни ҳисобга олган ҳолда аниқлайлик: ушбу даврда ҳар йили Украинанинг мева маҳсулотлари экспорти 10,7 фоизга камайган ва экспорт даромадлари йилига 17,8 миллион долларга камайган! Яъни кўплаб боғбонлар жуда қулай деб ҳисоблаган у даврда экспорт ҳажмида барқарор пасайиш тенденцияси кузатилган.

Энди таъқиқдан кейинги ҳолатни солиштирамиз.

2016-2020 йилларда экспортнинг ўртача ўсиш суръати йилига 11 фоизни ташкил этди. Украина боғбонларининг даромади эса йилига 22,6 миллион долларга ўсди!

Йилига 11 фоизлик пасайиш ёки 11 фоизлик ўсиш – хўш, буларнинг қай бири яхшироқ? Ҳар йили 17,8 миллион доллар даромаддан айрилиш афзалми ёки 22,6 миллион доллар қўшилганими?

Дарвоқе, бу ерда Россия Украинанинг боғдорчилик бизнесига умуман таъсир қилмагандек туюлиши мумкин, ўсиш эса шунчаки вазиятдан келиб чиққан, холос. Бироқ, қуйида мен Россия Федерациясига етказиб беришни таъқиқлаш Украина боғдорчилигига жуда ҳам ижобий таъсир этганлигини шарҳлайман.

Aммо, ҳозирча, қуйидаги нотўғри ва очиқчасига манипуляцион тезисларга ўтаман.

2-тезис: «Украина мевалари, резавор ва ёнғоқлари Европада ҳеч кимга керак эмас – Россия бўлмаса, уларни сотиш мумкин бўлган жойнинг ўзи йўқ!»

Аслида, бундай баёнотлар умуман қуюшқонга сиғмайди ва қуйидаги график бу фикрнинг сабабини осонликча тушунтириб бера олади.

Ҳақиқат шундаки, Европа Иттифоқи мамлакатларининг Украинадан мева маҳсулотларини сотиб олишдаги улуши ҳар доим Россия ва МДҲ деб аталувчи бошқа мамлакатлар улушидан юқори бўлиб келган. Жуда узоққа бормайлик, 2010 йилда ҳам Европа Иттифоқи экспортдан тушадиган даромаднинг 36 фоизини, МДҲ эса 32 фоизини таъминлаган. 2020 йилда  Украина мевалари, резаворлари ва ёнғоқларининг 77%и Европа Иттифоқига, атиги 9%и МДҲга йўналтирилган. Ҳақиқат шундаки, Украина мева маҳсулотлари Европа Иттифоқида ҳатто Украина ва Россия ўртасидаги эркин, булутсиз савдо-сотиқ ҳукм сурган даврда ҳам талабгир эди.

Нега у ҳолда кўплаб украиналик боғбонлар ўз маҳсулотлари Россияда керагу Европа Иттифоқида  талабгир эмас, деган нотўғри тушунчага боришган? Ҳаммаси оддий – Украина илгари Россияга боғдорчилик маҳсулотларидан, асосан, олмани сотган. Ва Россия бозори сифатсиз, ҳатто сараланмаган олмаларни ҳам қабул қилаверган, Европа Иттифоқи бозорини эса бундай олма умуман қизиқтирмаган.

Россияга сифатсиз олма сотишни қўмсаётган боғбонлар икки муҳим нарсани унутишган:

1) Бугун Россия бозори ҳам ўзгарган ва у ерга маҳсулот етказиб бериш таъқиқланишидан бир неча йил олдин РФ ҳам юқори сифатли олма талаб қилганлиги сабабли Украинанинг олма экспорти ҳажми тез пасайиб кетган.

2) Олма ҳеч қачон Украина мева сегментининг асосий экспорт товари бўлмаган. 2012-2015 йилларда олманинг Украина мева маҳсулотлари экспортидаги  улуши тахминан 3%ни ташкил этган. Дарвоқе, 2016-2020 йилларда умумий экспорт тушуми кескин ўсишига қарамай, олманинг экспортдаги улуши 5%гача ўсди, буни мен юқорида ёзган эдим!

Хуллас, рақамлар яна бир бор тасдиқламоқдаки, Украина боғдорчилик саноати учун Россия бозорига киришнинг муҳим таъсири ҳақидаги фикр фақат экин ўстириш технологиялари ва олма сифати билан боғлиқ жиддий муаммолари бор боғбонлардагина шаклланиши мумкин. Шу билан бирга, уларнинг ҳали ҳам Россия олма бозорида нималар содир бўлаётгани ҳақида ишончли маълумотларга эга эмаслиги аниқ.

3-тезис: Россия – Украина меваларини сотиш учун энг истиқболли бозор

Aлбатта, Россия улкан савдо бозори эканлиги, шубҳасиз. Шунга қарамай, Украина ва Россия ўхшаш иқлим зоналарида жойлашганлигини унутмаслик керак, зеро, шунинг учун ушбу икки мамлакатда етиштириладиган мева, резавор ва ёнғоқларнинг спектри ўхшашдир. Бундан ташқари, агар Украинада нимадир етиштирилса ва у Россияда талабгир бўлса, нима учун худди шу маҳсулотни РФда етиштириш мумкин эмас?! Шу боис ҳам,  маҳсулотингиз нимаси биландир ноёб саналган бозорларга эътибор қаратиш стратегик жиҳатдан қизиқроқдир.

Aммо, келинг, ушбу савдо бозорини истиқболли деб ҳисоблаш мумкинми ёки аксинча, «ўлик» санашми, буни тушуниш учун Россия бозоридаги тенденцияларни таҳлил қилайлик.

Aввало, мева, ёнғоқ ва резаворларнинг жаҳондаги 10 та энг яхши импортёрларини кўриб чиқамиз ва узоқ муддатли импорт тенденцияларини таҳлил қиламиз. Россия 2020 йил охирида еттинчи ўринни эгаллаб, топ-10 таликка кирган. Ва мева маҳсулотларининг энг йирик 10 та импортёри орасида у мева, резавор ва ёнғоқ импортини камайтирган ягона мамлакатдир! Бунда биз барча маҳсулотлар,  жумладан, экзотикларни ҳам ҳисобга олдик! Мазкур ҳолат шуни англатадики, 10 та йирик импортёр орасида Россия энг кам истиқболли мева бозори ҳисобланади.

Балки, умуман, жаҳон мева бозори савдоси пасайиб кетгандир? Эҳтимол, бошқа минтақалар ҳам пасайиш даражасини кўрсатаётгандир? Келинг, яна глобал савдо статистикасини кўриб чиқамиз ва қуйидаги манзарага гувоҳ бўламиз.

Шундай қилиб, мева, резавор ва ёнғоқ импортининг жаҳон бўйича ўртача ўсиш суръати йилига 4,0 фоизни ташкил этади ва энг яхши 10 та импортёр импортни янада тезроқ – йилига 4,5 фоизга кўпайтирмоқда. Шу билан бирга, Россия импортни йилига 1,4 фоизга қисқартиряпти. Aйтганча,  Украинанинг мева маҳсулотларига «эҳтиёж сезмайдиган» Европа Иттифоқи ҳам Россия Федерациясидан фарқли ўлароқ, импортни кўпайтирмоқда ва ўсиш суръатлари нисбатан юқори – 2,7 фоиз, гарчи, бу кўрсаткич  жаҳондаги ўртача даражадан паст бўлса ҳам.

Табиийки, бу ерда ҳеч бир шубҳа йўқки, Украина мева, ёнғоқ ва резавор бозори учун ЕИ тенденцияларини ҳисобга олсак, Россия бозорига қараганда, у анча истиқболли ҳисобланади.

Текшириб кўриш осон бўлган ушбу далиллар ишонч уйғота олмаган тақдирда ҳам, Россия олма бозорига эркин кириш ҳуқуқига эга бўлган қўшни Молдова билан боғлиқ мисолга мурожаат қилиш мумкин. 2020 йили Молдовада олма ҳосили бўйича сўнгги йиллардаги рекорд даражада паст кўрсаткич қайд этилди. Ва шу билан бирга, июнь ойидан бошлаб, Молдова боғбонларининг омборларида олма захиралари рекорд даражада юқори бўлди, нархлар деярли рекорд даражада паст эди ва ҳатто шу нархда ҳам Россияда ҳеч ким Молдовадан олма сотиб олмади. Натижада, олмани 8-9 ой давомида ўстириб, сўнг сақлаган Молдова боғбонлари юқори сифатли маҳсулотини қайта ишлаш сегментига арзон нархларда сотишга мажбур бўлди.

Нима учун Россияга Молдовадан олма керак эмас? Худди шу сабабга кўра, ҳатто Россия бозорига тўлиқ ва очиқ кириш ҳам мева сифати билан боғлиқ муаммоларга дуч келадиган украиналик боғбонларнинг муаммоларини ҳал қила олмайди – жаҳонда мева етишмовчилиги йўқ. Россия  истеъмолчилари эса юқори сифатли маҳсулот харид қилишни афзал билади, чунки танлов бор ва у жуда кенг. Ушбу мавсумда Туркиядаги жуда тез экспансия ва Украина олмаларининг нархи пастлиги сабаблари ҳақида биз батафсил ёзганмиз. Эрон эса 2020/21 йилги мавсум охирида олма экспорти бўйича жаҳонда етакчига айланиши мумкин!

Бироқ, Россия ҳам шу йилларда ўз ишлаб чиқаришини ривожлантиришда давом этди. Aйтганча, Россияда маҳсулот сифати билан  боғлиқ жиддий муаммолар  мавжуд. Шунинг учун Россияда сифати паст меваларга талаб ҳам паст – улар шунчаки жуда кўп. Маълумки, маҳсулот қанча арзон бўлса, уни ташиш шу қадар фойдасиз, чунки, транспорт арзон маҳсулот таннархида қиммат мевалар нархига нисбатан кўпроқ улушга эга.

Шундай қилиб 5 ёки 10 йил олдин Россия бозори бутунлай бошқача эди. Энди унга шунчаки паст сифатли арзон олма керак эмас,  керак бўлган тақдирда ҳам, уни Украинанинг ўзидаёқ осонгина сотиш мумкин. Нафақат олма – мева сегментининг ҳар қандай маҳсулотини мисол келтириш мумкин ва манзара худди шундай тус олаверади. Бу йил, масалан, Ўзбекистон, совуқдан зарар кўрганига қарамай, Россия Федерациясига етказиб бериладиган гилос нархларини кескин пасайтиришга мажбур бўлди.

Кўпгина мамлакатлар нафақат мева етиштиришга маблағ сарфлайди, балки унинг сифатини ҳам юксалтиради, шу маънода қайсидир даврларни қўмсаш бефойда. Шунга кетган вақтни янги, истиқболли савдо бозорларини қидиришга сарфлаш афзалдир.

Нима учун мен Россия бозорига кириш имконияти йўқ бўлиши Украина мева-сабзавот бизнесининг мева-резавор сегментига ижобий таъсир кўрсатди, деб ўйлайман?

Мен украиналик боғбонларни Россия бозорига кириш ҳуқуқидан маҳрум бўлиш билан боғлиқ дастлабки ишоралардан ҳам аввал мева экспортини диверсификациялашга ишонтирдим. Бунинг бир нечта сабаблари бор эди:

1. Aгар барча маҳсулотлар битта савдо бозорига борадиган бўлса, бу бизнес учун жуда катта хавф.
2. Aгар ушбу бозор талаблари ва афзалликлари бошқа барча етакчи савдо бозорларидан кескин фарқ қиладиган бўлса, хавф янада юқори бўлади. Чунки, бу ҳолда сиз харидорга тўлиқ қарам бўлиб қоласиз. Юқоридаги мисол – Молдова олмаси бунинг ёрқин далилидир.
3. Юқорида айтганимдек, Россия Украина билан бир хил иқлим шароитига эга ва худди шундай маҳсулотларни ўстириши ёки етиштириши мумкин. Бу жиҳат Украина меваларининг ноёб эмаслигини исбот этади ҳамда Украинанинг ушбу бозордаги позициясини сусайтиради.
4. Россия ўзини энг ишончли савдо ҳамкорларидан бири сифатида исботлай олмади. Бунга Польша, Молдова, Туркия, Грузия ва бошқа мамлакатлар маҳсулотини ўз бозорига киришини таъқиқлаш билан боғлиқ кўп сонли сиёсий мотивлар мавжуд. Демак, сиз фақат РФга маҳсулот сотадиган бўлсангиз, риск янада баланддир.
5. Кенг тарқалган нотўғри тушунчага қарамай, Россия Украина мевалари учун бошқа савдо бозорларида олиниши мумкин бўлган нархга нисбатан энг юқори нархни тўламади. Биз буни Украина мева экспортини диверсификациялашга ёрдам бериб, кўп маротаба исботладик.
6. Россия аҳоли даромадлари даражаси юқори бўлган мамлакатлар тоифасидан эмас. Демак, у ерда сифатли маҳсулотни баланд нархда сотиш анчайин мураккаб.
7. Россия ҳар доим мева-сабзавот истеъмоли бўйича жаҳон тенденцияларидан ортда қолган. Шунинг учун ушбу бозорга томон йўналиш мева-сабзавот бизнесининг тенденциялари ва сегментларига тезкор эътибор қаратгани туфайли Украинанинг юқори экспорт даромадларини олиш имкониятини пасайтирди.

Шу сабабли, украиналик боғбонлар Россия бозори ёпиқлигини англаганларида Украина озиқ-овқат экспортини диверсификациялаш лойиҳалари доирасида биз тақдим этган маълумотлардан фаол фойдалана бошлашди. Биз бир қатор савдо миссияларини ташкил этишга ёрдам бердик, иштирокчиларни синчковлик билан танладик ва тайёрладик. Украинанинг сархил мевалари ҳатто Малайзия ва Сингапурга етиб бориши, у ерда юқори нархланиши мумкинлигини аниқладик (бу борада олма ҳақида гапирмаса ҳам бўлади). Украиналик боғбонлар 10% кўпроқ куч сарфлаб, Жануби-Шарқий Осиё, Яқин Шарқ, Буюк Британия ва бошқа мамлакатларда сифатли олма учун Россия импортёрлари тўлаганидан бир неча баравар юқори нархларни олиш имконига эга бўлишди.

Сифатсиз меваларга талаб кескин пасайиши украиналик боғбонларни боғларнинг нав таркибини фаол ўзгартиришга, маҳсулотни сақлаш ҳамда қайта ишлашга сармоя киритишга ва энг муҳими, юз мароталаб қайтиб келган маркетингни, экспортни тарғиб қилишга мажбур қилди. Энди Украина олмаси жаҳоннинг деярли барча мамлакатларида польшаликникига нисбатан қимматроқ сотилмоқда. Чунки, биз ноёблигимизга ва олмани тайёр сифатли маҳсулот ҳолатига етказиш салоҳиятимизга ишонтира олдик.

Украина боғдорчилигидаги асосий ютуқлардан бири – бу нишали экинларга фаол сармоялар ажратиш ва резавор сегментини жадал ривожлантириш бўлди. Украина резаворлари деярли эксклюзив тарзда Европа Иттифоқига сархил ёки музлатилган ҳолда етказиб берилмоқда ва бу тенденция энди фақат тезлашади.

Юқори сифатга бўлган эътибор украиналик истеъмолчига ҳам фойда келтирди. У энди ҳатто июнь ва июль ойларида ҳам муносиб сифатли Украина олмасини арзон нархда харид қилиши мумкин.

Шунинг учун ҳам Россия бозорига кириш имконияти йўқ бўлиши Украинадан мева маҳсулотлари экспортининг шундай тез ўсишига олиб келди. Қўшни мамлакат бозорига кириш қайта тиклангудек бўлса, бу бозор Украина боғдорчилиги учун шунчаки қўшимча бонусга айланади. Ҳозирча кириш имконияти йўқ экан, украин боғбонлари расмийлардан бизнинг маҳсулотларимиз ноёб саналадиган янги бозорларини очишни фаолроқ талаб қилишса яхши бўларди. Мен кўп бор айтганманки, Украина учун Вьетнам мева бозорига кириш ва Миср мева бозорига кириш даражасини яхшилаш жуда муҳимдир. Буниси, энди, яна бир алоҳида материал учун мавзу.

Сообщение Россия бозорига кириш имконсиз эканлиги Украина учун мева, резавор ва ёнғоқ экспортини кескин ошириш имконини берди появились сначала на EastFruit.

Дарҳол таъкидлашни истардимки, ушбу блог менинг шахсий фикрим. Мақсадим – ўсимлик нитратлари ҳақидаги билим ва тасаввурларимизни янгилаш зарурлигига эътибор қаратиш ва жаҳон тажрибасини ҳисобга олган ҳолда ушбу мавзуни янада диққат билан ўрганишдир.

Собиқ СССР мамлакатларидаги дўкон ва бозорларда биз, замонавий қурилмалар билан бирор маҳсулотни ўлчаётган кишиларни тез-тез учратиб турамиз. Бир пайтлар ушбу манзарани мен билан бирга кузата туриб, Европа Иттифоқидан келган кишилар нитратлар ўлчанаётганидан жуда ҳам ҳайрон бўлишган ва «нитратлар нима?» дея савол беришган эди. Батафсил тушунтиришлар фойда бермади – улар нитратлар нима учун ўлчанишини барибир тушунишмади.

Мен қизиқишим сабабли AҚШ ва Европа Иттифоқидаги бир неча танишимдан мева-сабзавотлар таркибидаги нитратларга уларнинг муносабати қандай эканлигини сўрадим. Сўрадиму ҳар гал ҳайрат тўла нигоҳлар ва саволларга дуч келдим: «нитратлар нима?». Нитратлар нима эканлигини биладиганлар эса «нима учун мен унга нисбатан қандайдир муносабат билдиришим керак» дейишди.

«Бизникилар», албатта, бундай одамларни учратиб қолишса, мутлақо аҳмоқ кишига дуч келдим, деб ўйлашади. Чунки собиқ социалистик лагерда одамлар сабзавот, мева ва ҳаттоки резаворлар таркибидаги нитратлардан қўрқишади! Aммо ҳақиқат шундаки, собиқ СССРдан ташқаридаги давлатлар ва баъзи собиқ сателлит мамлакатлар аҳолиси нитратлардан заҳарланиш мумкинлиги ҳақида ҳатто назарий жиҳатдан ҳам эшитишмаган.

Қанақасига бундай бўлиши мумкин?! Демак, шунчаки биздаги ишлаб чиқарувчилар ёмон ва улар одамларни оммавий заҳарлайди. Аммо хорижликларда-чи, бундайлар йўқми?! Хўш, унда «бизда ҳамма нарса табиий, уларда эса кимёвий» деган гаплар қаёққа кетади? Ёки AҚШ, Европа Иттифоқи ва бошқа ривожланган мамлакатлар ҳукумати ўз аҳолиси ҳақида қайғурмаяптими?

Келинг, Европа Иттифоқининг хавфсизлик талабларига мурожаат қилайлик. Ҳаммага маълумки, бу борадаги тартиб-қоида собиқ СССР мамлакатларига қараганда анча қатъий. Ва бизнинг мамлакатларда назоратдан ўтказиладиган Европанинг тарвуз, қовун, бодринг, помидор ва бошқа мева-сабзавотлари таркибидаги нитратлар чек-чегарасиз миқдордадир. Шундай экан, нега бизда деярли барча турдаги маҳсулотлар учун нитрат меъёрлари мавжуд? Ушбу саволга жавоб, аниқроғи, мазкур меъёрларнинг келиб чиқиши билан боғлиқ гипотезалардан бири қуйида келтирилган.

Ҳозирча, келинг, жаҳоннинг бошқа мамлакатларидаги ўсимлик маҳсулоти нитратларини назорат қилиш бўйича ишлар қандай эканлигини аниқлашга ҳаракат қиламиз.

Европа Иттифоқида нитрат меъёрлари фақат кўкатларнинг энг фойдали турлари учун мавжуд: руккола, исмалоқ ва салат барги таркибидаги нитратлар назорат қилинади. Айниқса, салат барги учун бу талаб жуда қатъий. Кейинчалик қатъий меъёрлар фақат болалар озуқалари учун ишлатиладиган сабзавотлар учун белгиланди. Такрор айтаман, мен ҳозир аксарият ўсимликлар шарбатида учрайдиган ва уларнинг ўсиши ҳамда ривожланиши учун ниҳоятда муҳим саналган табиий нитратлар ҳақида гапиряпман. Сувдаги ва гўшт асосидаги озиқ-овқат нитратлари умуман бошқа масала, улар ҳақида ҳозир гапирмаймиз.

Келинг, қайси сабзавотларда меъёрий кўрсаткич бўйича энг кўп миқдордаги нитратлар борлиги ҳақида ўйлаб кўрайлик, яъни «совет меъёрлари» назарда тутиляпти (дарвоқе, бундай таркиб мг/кг билан ўлчанади). Мана улар: исмалоқ, руккола, петрушка ва салат барги. Улар бу борада мутлақо чемпион. Одатда, улардаги нитратлар 2000 мг/кг,  рукколада эса 4000 мг/кг дан 6000 мг/кг гача бўлиши мумкин. Украинанинг энг фойдали маҳсулоти ва миллий ғурури, шунингдек, Украина борщининг асоси саналмиш қизил лавлаги таркибида 1400 мг/кг, редискада эса 1200 мг/кг гача нитрат бўлади.

Энг «нитратли» сабзавотлар рўйхати диетологларнинг ҳар қандай юқори рейтингидаги соғлом сабзавотлар рўйхатига ўхшашлиги шубҳали эмасми?! Денгизчи Папайнинг жуда кўп исмалоқ ва сабзавот истеъмол қилиши ҳақидаги мультфильм ва комикслар-чи?! Болаларга ёшлигидан кўпроқ нитратлар истеъмол қилиш таклиф этилган бўладими, шунда?! Хуллас, бу ерда нимадир мос келмаяпти.

Хўш, бизнинг истеъмолчиларни қўрқитган тарвуз-қовуну резаворлар, айниқса, эртапишар мевалар ҳақида нима дейиш мумкин? Одатда, бундай маҳсулотлар таркибида нитратлар 60 мг/кг оралиғида бўлади. Яъни рукколага қараганда 100 баравар паст ва лавлаги ҳамда петрушканикидан 20-25 баравар кам. Хўш, истеъмолчи эртаги тарвуз, қовун, қулупнай ва бошқа меваларнинг нимасидан қўрқади? Заҳарланишлар-чи, қаердан келиб чиқади? Ахир, ҳеч ким заҳарланиш йўқ деб айта олмайди-ку, тўғрими?!

Ҳаммаси осон – совет ва постсовет шифокорлари оддий ичак инфекциясидан заҳарланишни ҳам нитратлар билан боғлашади. Ваҳоланки, заҳарланмаслик учун қўлни яхшилаб ювиш, мева-чеваю сабзавотлар, ҳатто тарвуз-қовунни ҳам оқар сувда тозалаб олиш керак. Мева-сабзавотларни ҳам худди қўлларимиз каби яхшилаб ювишимиз шарт, чунки уларни даладан бизникига ўхшаган қўллар йиғиб-териб олади. Нафақат ҳосил йиғими, балки дўкон, бозор, лотокларда сабзавот ва меваларни ҳар куни ўнлаб одамлар бир бор бўлсин ушлаб, сўнг жойига қўяди.

Тарвуз сотиладиган лотокларни эсланг – бизнинг харидорлар тарвузни қўлда айлантириб, уриб кўради, бандини текширади, босади ва ҳоказо… Бу одамлар ишдан автобус ва бошқа жамоат транспортларида, яъни минглаб одамлар ушлаган эшигу тутқичларга қўл теккизиб қайтишини ҳисобга олсак, улар тарвузни ушлашидан аввал қўлини ювган дея ким кафолат бера олади?!

Худди шу ўринда нима учун сентябрь ойи келиши билан Украинада заҳарланишлар сони кескин камайиши ва истеъмолчи “мана, энди тарвуз сотиб олиш мумкин, унда нитратлар йўқ”, деб айта бошлаши ҳақидаги саволга қайтсак. Бунинг асосий сабаби, эҳтимол, ҳаво ҳарорати пасайишидир, зеро, бу озиқ-овқатларнинг юза қисмида бактериялар фаоллигини камайтириш имконини беради. Бошқа сабаб йўқ, негаки, сентябрь ойида ҳам худди ёздагидек, мева, резавор ва сабзавотлар ҳосили фаол йиғиб-териб олинади ва истеъмолчиларга етказиб берилади.

Мен кўп йиллардан буён Европа мева-сабзавот хавфсизлиги парадигмасида ишлаётган бўлса-да, аҳолининг нитратлардан қўрқиши авлоддан-авлодга ўтиб бораётган совет иттифоқи ёндашувларини яхши эсловчи Латвия сабзавот етиштирувчилар профессионал ассоциацияси (“Latvijas darznieks”) эксперти – Марите Гайлитенинг сўзларидан иқтибос келтираман. У жуда кўп мақолаларида нитратлар ҳақидаги афсоналарни рад этади. Хусусан, Гейлите хонимнинг фикрига кўра, бизнинг мамлакатларда сабзавот, полиз маҳсулотлари ва мевалардаги нитратлар ўлчови ўрнатилганига сабаб, улар осонликча ва арзон баҳода аниқланади, бу эса назорат институтлари фаол ишлашига имкон беради. Бироқ, нитратлар таркибини ихтисослаштирилган лабораторияларда электрон қурилмалар ёрдамида аниқлашни бу билан адаштирмаслик керак – лаборатория таҳлили умуман бошқа нарса.

Келинг, нитратли сабзавотларнинг шубҳали рўйхатига қайтайлик. Бу негадир фойдали сабзавотлар рўйхатига тўғри келади. Барча спортчилар яхши билишадики, кўп нитратли овқатлар интенсив машғулотлардан сўнг тезроқ тикланишга ёрдам беради. Мен шахсан узоқ пойгалардан сўнг руккола билан салат барги истеъмол қилишни хуш кўраман. Ва лавлаги ҳамда сабзи асосида тайёрланган шарбат (айтмоқчи, сабзи таркибида ҳам нитратлар нисбатан кўп, айниқса ёш сабзида)лар, шунингдек, кўкатлардан тайёрланган «яшил» смузилар ҳам, одатда, спортчилар учун бебаҳо озуқадир. Улар таркибида нитратлар миқдори жуда юқори.

Нитратларнинг оёқ мушаклари ривожланиши ва мустаҳкамланишидаги фойдасини кўрсатадиган тадқиқот намунаси: нитратли сабзавотларни мунтазам равишда истеъмол қиладиганлар, ўрта ҳисобда ҳатто 4% тезроқ юришган! Ва ушбу хулосага кўплаб кишиларда ўтказилган узоқ муддатли илмий тадқиқотлардан сўнг келинган. Тадқиқотда рационимизга нитратларга бой сабзавотлар, жумладан, салат барги, исмалоқ, баргли карам (ҳозир кўпчилик уни «кейл» ёки «кале» деб атайди), ва бизнинг севимли қизил лавлагини киритиш тавсия қилинади.

Бундан ташқари, олимлар нитратларнинг юрак қон-томир тизими фаолияти учун фойдали экани ҳақида тобора кўпроқ гапиришмоқда! Ва «нитратлар» сўзининг ўзи кардиологлар лексиконида мунтазам учрайди. Юрак қон-томир касалликларини даволашдаги кўплаб дорилар нитратларга асосланган.

Марите Гайлитенинг сўзларини келтираман:

«Бир неча ўн йиллардан буён юрак касалликларини даволашда кимёвий усулда ишлаб чиқарилган нитроглицерин ишлатилмоқда. Зеро, нитратлар мушаклар фаолиятини яхшилайди (хусусан, юрак мушакларини ҳам). Айнан мушаклар фаоллигини ошириш хусусияти туфайли болалар овқатидаги нитрат миқдорини ўлчаш талаби ўрнатилган, чунки ҳар нарсанинг меъёри яхши. Швед олимларининг тадқиқотлари шуни кўрсатмоқдаки, нитратлар ҳужайралар энергетикасини таъминловчи митохондриялар – органеллалар фаолиятида муҳим аҳамиятга эга. Инсон танасида нитратлар қон босимини тартибга солувчи, иммунитетни ва ҳужайралардаги метаболизмни кучайтирувчи бирикмаларга айланади. Қўшма Штатлардаги тадқиқотлар шуни кўрсатдики, лавлаги шарбатининг бир порцияси 24 соат ичида қон босимини меъёрига келтиради. Ушбу ҳодиса нитратларнинг қон томирларини кенгайтириш қобилияти билан изоҳланган. Бундан ташқари, илмий тадқиқотлардан маълум бўлишича, нитратли сабзавотлар истеъмол қилингач, оғиз бўшлиғида ҳосил бўладиган нитрозаминлар (баъзи рус олимлари уни канцероген хусусиятларга эга дея таърифлашади), аслида, кариес ривожланишига тўсқинлик қилади».

Дарвоқе, шифокорлар билан ушбу мавзуда суҳбатлашиб, таркибида нитрат миқдори юқори бўлган барра сабзавотларнинг яна бир ижобий таъсири – «эркаклар саломатлиги»га фойдаси ҳақида билиб олдим. Ушбу таъсир нитратларнинг қон томирларини кенгайтириши ва мушаклар фаоллигини рағбатлантириш қобилиятидан келиб чиқади. Шифокорларнинг ҳеч бири учун сир эмаски, эркаклардаги импотенция, одатда, нитратларга асосланган дорилар билан даволанади ва потенция билан боғлиқ муаммолар, кўпинча, юрак қон-томир тизими муаммоларининг кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. Шунинг учун эркаклар ўсимлик нитратларидан қўрқмасликлари керак ва уларнинг рационига соғлом кўкатларни қўшиш фойдалидир.

… Илк бор қуёшли Грузияга борганимда, маҳаллий аҳолининг меҳмондўстлигидан буткул ҳайратланган эди. Aммо мен учун энг ёрқин эсдаликлардан бири бу шароб ёки кабоб эмас, балки одамларнинг столдан  бутун-бутун кўкатлар (петрушка, шивит, кашнич, тархун)ни олиб, уларни гўштга қўшиб истеъмол қилганликлари эди. Жаҳоннинг ҳеч бир ерида кўкатни бу қадар севиб истеъмол қилишганини кўрмаганман. Менимча, вазни бўйича Грузияда кўкатлар гўштдан камида икки баравар кўп истеъмол қилинса керак. Ва шу ўринда мамлакат аҳолисининг ўртача умр кўриш давомийлиги бўйича барча собиқ совет республикалари орасида етакчи бўлганлигини эслатмоқчиман. Узоқ умр кўришга, албатта, кўкатлар сабаб демоқчи эмасман, лекин ҳар доим ижтимоий тармоқларда «нитрат ўлчагич»да «нитратли тарвуз»ни “кашф этган”ларнинг навбатдаги жазавасини кўрганимда шу кузатувим беихтиёр ёдимга келади. Грузияликлар истеъмол қиладиган кўкатлар таркибидаги нитратлар бизнинг ошқозонга тушиши учун тахминан 20-30 кг тарвуз истеъмол қилиш керак. Одамнинг ошқозонига эса 2-3 кгдан ортиқ овқат сиғмайди.

Маритедан яна бир қизиқарли лайфхак – агар сиз чиндан ҳам нитратлардан қўрқсангиз, унда импорт қилинган сабзавотларни танланг. Чунки нитратлар фақат ўсимлик маҳсулотларининг шарбатида мавжуд ва улар қуруқ моддалар таркибида умуман йўқ. Сабзавот таркибидаги нитрат миқдори улар йиғиб олингач, кун сайин камайиб боради, чунки сабзавотлар қуриш ва намликни йўқотиш хусусиятига эга. Табиийки, озиқ-овқат маҳсулотларига термик ишлов бериш ҳам нитратларни йўқ қилади ва шу билан бирга, уларнинг фойдасини кескин камайтиради.

Умуман олганда, фойдали табиий нитратлардан қўрқиш ва барра, сувли сабзавотлардан воз кечиш тўғримикин?

Марите Гайлитенинг айтишича, 2008 йилда Европа озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш ташкилоти (EFSA – European Food Safety Administration ) Европа Иттифоқи аҳолисини нитратлар билан боғлиқ барча ижобий ва салбий томонларни ҳушёрлик билан тарозига солиб кўришга чақирган ҳамда мева-сабзавотларни мунтазам истеъмол қилишнинг фойдаси сезиларли даражада юқори деган хулосага келган. Ва бу фойдали жиҳат улардаги нитратлар хавфидан кўра юқори эканлигини айтган. Кундалик 400 г барра сабзавот ва меваларни истеъмол қилиш (минимал тиббий порция) нитратлар билан боғлиқ хавфни туғдирмаслиги илмий жиҳатдан исботланган.

Энг муҳими, ўсимликлар нитратларга муҳтож, одамларга эса ўсимликлар керак. Шуни такрор айтмоқчиманки, бу ерда биз фақат сабзавот ва мевалар таркибидаги ўсимлик нитратлари ҳақида гапиряпмиз. Шу ўринда бир сирни ошкор қилмоқчиман, аслида, бу сир ҳам эмас – биз, одамларнинг ўзимиз, аниқроғи, организмимиз ҳам нитратлар ишлаб чиқаради!

Бундан ташқари, кўплаб истеъмолчилар органик равишда етиштирилган сабзавот ва меваларда нитрат миқдори кам, деб билишади. Бироқ, ҳозирча ушбу даъволарни қўллаб-қувватловчи бирор ишончли тадқиқот мавжуд эмас. Қолаверса, конвенционал деҳқончиликда ишлаб чиқарувчиларга керакли азот ва нитрат даражасини органикдан кўра бошқариш осонроқ, чунки азот ўсимликка  минерал шаклда сингдирилади.

Aлбатта, нитратларнинг зарари ҳақидаги афсоналарни эшитиб катта бўлган одамлар бу нуқтаи назардан рози бўлиши жуда қийин. Шифокорларга ҳам шуни ўргатишган, шунинг учун уларнинг кўпчилиги ижобий ва салбий жиҳатларни танқид тарозисига солишни исташмайди. Аслида, бунга ҳожат ҳам йўқ. Aхир, танлов ҳамиша истеъмолчининг қўлида ва у ҳар доим ҳақ. Бундан ташқари, ишлаб чиқарувчилар ҳам маҳаллий қонунчиликда белгиланган нитрат меъёрларига риоя қилишга мажбур.

Шу ўринда афсус айтиш керак, чунки бу сабзавот ва мева экспортёрлари, айниқса, нитрат меъёрларига амал қилиш талаб этиладиган мамлакатларнинг иссиқхона сабзавотлари  рақобатдошлигини пасайтиради. Aхир, Европа Иттифоқидаги импортёр  иссиқхонадан бодринг ва помидор сотиб олишга тайёр ва у нитратлар учун таҳлил талаб қилмайди. Аммо, бизнинг ишлаб чиқарувчи уларни ҳатто экспорт учун ҳам ишлаб чиқара олмайди, чунки қоидалар нитрат стандартларига риоя қилишни талаб этади ва маҳсулот уларга мос келиши шарт.

Ҳа, айтганча, «нитрат ўлчагич» ёки «экотестер» деб номланган фойдасиз қурилмалар ҳақида ҳам икки оғиз сўзласам. Уларнинг бир донаси 100 дан 200 долларгача нархда сотилади. Бироқ, ушбу қурилмалар нитратлар таркибини ўлчамайди, улар маҳсулотдаги ўзгарувчан ток ўтказувчанлигини тахмин қилади ва шу асосда маҳсулот таркибидаги тузлар тўғрисида билвосита хулоса чиқаради, холос. Бироқ, тузлар ҳар хил, шунинг учун бундай натижалар деярли фойдасиз. Нитратларнинг сифатли таҳлилини фақат ихтисослашган лабораториядагина ўтказиш мумкин.

«Сархил сабзавот ва мевалардаги нитратларни аниқлаш бўйича совет ГОСТ стандартлари ҳар сафар бир намунадаги ўлчовдан сўнг электрод (специфик-NО3)ни дистилланган сув билан яхшилаб ювиб, махсус фильтр қоғоз билан қуритишни талаб қилади. Чунки қоғоз ишлаб чиқариш технологияси ўлчов аниқлигига таъсир қиладиган нитратларнинг бир қисми бўлиши мумкин», дея қўшимча қилади Марите хоним.

Хуллас, энди айтилганларни умумлаштирсам:

– «Нитрат ўлчагичлар»га пул сарфламаслик керак – худди шу пулга сиз оилангиз учун йигирма йил давомида ҳар мавсум тарвуз сотиб олишингиз мумкин. Эҳтимол, 20 эмас, балки 19 йилдир ва  қолган пулни сиз сабзавотларни ювиш учун яхши воситага сарфлашингиз мумкин.

– Мева, резавор ва сабзавотларни истеъмол қилишдан аввал яхшилаб ювишни ўрганиш жуда муҳим. Ва, албатта, қўлларни ҳам. Бу, айниқса, ёзда ўта зарур. Марите Гайлите шундай дейди: «Мева-сабзавотларни дўкон ёки бозордан олиб келгач эмас, балки истеъмол қилиш олдидан ювиш зарур. Ва агар сиз уни дарҳол ювсангиз, дарҳол қуритинг, масалан, фен билан. Чунки, сув плёнкаси озиқ-овқат юзасида бирмунча вақт қолиб кетса, унда ичак инфекцияси, салмонелла ва бошқа инфекциялар жуда тез кўпаяди, айниқса, иссиқ ҳавода (ҳатто музлатгичда ҳам). Инфекциялар дастлаб маҳсулотлар юзасида бўлиши мумкин ва улар мева-сабзавотлар ичига ҳатто сув билан ҳам киради. Ва касалланиш хавфи ортади. Aммо бизнинг мамлакатимизда негадир бу жиҳатлар ҳисобга олинмайди, аксинча,  ҳамма нарса нитратларга боғланади».

– Болаларга ҳожатхонадан қандай фойдаланишни ва ҳожатдан сўнг қўлни яхшилаб ювишни ўргатинг.

– Aгар болаларингиз руккола, петрушка, исмалоқ, лавлаги ва бошқа юқори нитратли сабзавотларни яхши кўрса (мен биламан, бундай болалар камдан-кам учрайди), уларнинг истеъмолини чекланг – ҳаммаси меъёрида бўлгани яхши.

– Нитратларнинг табиий миқдори юқори бўлган сабзавотларни кўпроқ истеъмол қилинг – бу соғлиқ учун фойдали (агар ушбу егуликларни шифокор таъқиқламаган бўлса). Aйниқса, спорт билан шуғуллансангиз, бунга эътибор қаратишингиз керак.

– Нитратлардан заҳарланиш мумкин, аммо бу жуда камдан-кам ҳолларда рўй беради! Нитратлар сизни заҳарлаши учун сиз жуда кўп миқдордаги юқори нитратли овқатларни истеъмол қилган бўлишингиз керак.

Масалан, исмалоқ, руккола, баргли кўкатлар, барра лавлаги ёки унинг шарбати ва бошқаларни ўта кўп миқдорда ейиш ва ичиш нитратлар миқдори ошиб кетишига олиб келади. Тарвуз, резавор ва мевалардаги нитратлардан заҳарланиш деярли мумкин эмас.

– Ҳали ҳам эскирган нитрат стандартлари мавжуд давлатлар, хусусан, Украина, Ўзбекистон, Қозоғистон, Россия, Беларусь, Қирғизистон ва бошқалар замонавий ҳақиқатларга асосланиб, озиқ-овқат хавфсизлиги тушунчаларини қайта кўриб чиқиши мақсадга мувофиқдир.

Сообщение Нитратлар фойдали, нитрат ўлчагич ва экотестерлар харидига харажат қилиш – пулни ҳавога совуриш демакдир! появились сначала на EastFruit.

Иссиқҳона индустрияси – сўнгги йилларда давлат томонидан фаол қўллаб-қувватланаётган Россия қишлоқ хўжалиги бизнес соҳаларидан бири. «Технологии Роста» маълумотларига кўра, иссиқхона учун инвестицияларнинг умумий ҳажми сўнгги 5 йил давомида 200 млрд. рублни ташкил қилган. Деярли 120 та иссиқхона лойиҳаси 5 % ставкали имтиёзли кредитларни қўлга киритган ёки иссиқхонани қуриш, реконструкциялаш ҳамда жиҳозлаш учун киритилган инвестициялар қоплаб берилган. Давлат қўллаб-қувватлови ҳамда тижорий секторга ажратилган маблағлар шарофати билан мамлакатда иссиқхона сабзавотларини ишлаб чиқариш ҳажми 2012 йилги 600 000 тонна кўрсаткичдан 2019 йили 1,3 млн тоннага етди.

2019 йили Россия федерал округларининг кўпчилигида иссиқхоналар қурилиши учун киритилган инвестицияларни қоплаш бўйича давлат дастури якунланди. Минтақаларда иссиқхона бизнесининг ривожланиш даражаси нотекис бўлиб қолгани сабабли давлат дастури Сибир ва Узоқ Шарқда иссиқхона лойиҳаларини ишлаб чиқишга йўналтирилди. 2019 йили Россияда ҳимояланган тупроқда етиштирилган сабзавотлар ҳосилини йиғиб олиш бўйича Сибир федерал округининг улуши фақат 7% ва Узоқ Шарқники 2%ни ташкил қилган. Давлат Узоқ Шарқда иссиқхона сабзавотлари етиштирилишини ривожлантириш учун киритилган инвестицияларнинг 20 фоизини қоплаб беришини эълон қилинди. Федерал даражадаги давлат қўллаб-қувватловига келсак, хўжаликларнинг уруғчиликни ривожлантириш буйича лойиҳалари имтиёзли кредитлаш орқали молиялаштирилади.

«Технологии Роста» маълумотларига кўра, 2019 йили ассимиляцияли ёритиш билан таъминланган қишки иссиқхоналар 1 000 гектарни ташкил этиб, улардан 490 гектари бодринг етиштириш ҳиссасига тўғри келади. 2019 йилда Россиядаги 5-авлод иссиқхоналарининг умумий майдони 100 гектарга етди. Ultra Clima иссиқхоналаридаги Россия улуши шундай даражадаги бутунжаҳон иссиқхоналар тузилмасида 18% га етади. Сўнги йилларда иссиқхона йўналишини фаол янгилаш ва ривожлантириш жараёни амалга оширилаётганига қарамай, Россиядаги 50% саноат иссиқхоналари ҳанузгача 3-авлод иссиқхоналарига мансуб.

Кейинги йилларда мамлакатнинг 20% аҳолиси истиқомат қиладиган Марказий федерал округ (ЦФО) иссиқхона сабзавотларини етиштириш бўйича етакчи бўлди. Мазкур округ 4 ва 5-авлод замонавий иссиқхоналарини ишга туширишда ҳам етакчи. Марказий федерал округда қурилган янги иссиқхоналарнинг асосий қисми округдаги ўртача ҳосилдорликни сезиларли даражада оширадиган замонавий ассимиляцияли ёритиш тизимлари билан жиҳозланган. ЦФО ҳудудида ҳимояланган тупроқда етиштирилувчи сабзавотлар ҳосили Россиядаги жами ҳосилнинг деярли 30%ини, яъни тахминан 400 000 тоннани ташкил этган.

«Агроинвестор» маълумотларига қараганда, қишки иссиқхоналарда иссиқхона сабзавотларининг ўртача ҳосилдорлигининг босқичма-босқич ошиши кузатилмоқда. 2019 йилда ўртача ҳосил йилига 43 кг/м² бўлиб, 2012 йилдан бери 42 фоизга ошган.  Мамлакатдаги энг юқори ўртача ҳосилдорлик Сибир ва Марказий федерал округларнинг шахсий хўжаликларида қайд этилди — 100 кг/м². Шу билан бирга, серҳосил бодринглардан ассортиментли позиция томонга сурилувчи ассортимент диверсификациясига асосланган тескари тенденция ҳам кузатилмоқда. Тобора кўпроқ иссиқхоналар помидор, қалампир, бақлажон, кўкатларнинг янги имкониятли (нищевые) навларини етиштирмоқда. Шундай қилиб, иссиқхона хўжаликлари ўртача ҳосилдорликни камайтираётган бўлса-да, улар умумий тоифадаги рақобатдан қочмоқда.

Иқтисоддаги рецессияга қарамай, полиз маҳсулотларининг жон бошига нисбатан ўртача истеъмоли Россияда ортиб бормоқда. Соғлом овқатланиш тенденцияси туфайли сархил сабзавотларга талаб йил давомида мавжуд бўлади. АБ-Марказ маълумотларига кўра,  бодринг истеъмоли 2019 йили рекорд даражадаги кўрсаткич – йилига 5,7 килограммни ташкил этиб, бу кўрсаткич 2014 йилда 4,9 кг бўлган. Саноат усулида ҳимояланган тупроқда етиштириладиган томат истеъмоли 2019 йили 7,4 килограммни ташкил этган. Таққослаш учун, кўрсаткичлар 2018 йили – 6,8 кг, 2016 йили – 4,9 кг қийматларни қайд этган. 2020 йилнинг якуний кўрсаткичлари 2019 йилгисидан юқори бўлиши кутилмоқда.

Маҳаллий иссиқхона маҳсулотларини етиштириш суръати ўсиши ҳисобига истеъмол даражаси ортмоқда. 2019 йили Россиянинг бодринг билан таъминланганлик даражаси 90% деб баҳоланган. Россия 2019 йили жами $105 млн. га тенг 99 900 тонна сархил бодринг ва корнишонларни экспорт қилган. Бодринг импорти аста-секин камайиб бормоқда, 2015/2019 йилларда ўртача йиллик импорт суръати -5,43% бўлган. Бодрингнинг жадал импорт даври октябрга, чўққиси эса январь ойига тўғри келади. 2019 йили йирик бодринг етказиб берувчилар қаторига Эрон (18 000 т.), Беларусь (18 000 т.), Арманистон (8 000 т.) ва Озарбойжон (7 000 т.) кирган.

Россияда помидор ҳанузгача энг кўп импорт қилинадиган сабзавот бўлишига қарамай, ички бозорнинг помидор билан таъминланганлик даражаси 2015 йилги 25% кўрсаткичдан 2019 йили 50%га етди. Ўртача йиллик импорт суръати 2009/2019 йилларда -1,97% кўрсаткични ташкил этган. Россия 2019 йили $637 млн.га тенг 557 000 тонна помидор импорт қилган. Июлдан октябргача Россияда етиштирилган помидорлар бозордга чиқади. Бу вақтда уларнинг нархи, жумладан, хусусий хўжаликларда етиштирилган ҳосил ҳисобига ҳам пасаяди. Помидор импорти ҳажмининг 80% фоиздан зиёди Россияга ноябрь-июнь оралиғида кириб келади. 2019 йил Россияга четдан импорт қилинган бозорда Озарбайжон (172 000 т.), Туркия (94 000 т.) ва Марокаш (54 000 т.) мамлакатлари илғор бўлган. Марказий Осиё мамалакатларининг ривожланаётган агросаноати ва ишлаб чиқаришдаги нисбатан паст харажатлари бошқа халқаро етказиб берувчилар ҳамда Россиялик ишлаб чиқарувчилар учун сезиларли рақобатни юзага келтириши мумкин. Зеро, Ўзбекистоннинг помидор экспорти 2014 йилги 1 400 тоннадан 2019 йил 18 300 тоннага етган.

Кўплаб иссиқхона мажмуалари ўзида етиштириладиган маҳсулотлар қаторига булғор қалампирини қўшганига қарамай, Россияда булғор қалампирини етиштириш чекланганича қолмоқда. Булғор қалампирининг 60 фоиздан зиёди ноябрь-апрель оралиғида импорт қилинади. Россия бозорига йирик ҳажмларда ушбу маҳсулотни етказиб берувчилар Исроил (2019 йили 55 000 т.), Туркия (17 000 т.) ва Эрон (11 500 т.) ҳисобланади. Исроил аввалдан Россияга энг кўп қалампир етказиб берувчи мамлакат бўлган. Рублнинг 2014 йилги девальвациясидан сўнг Исроилдан импорт 2014 йилги 75 900 тоннадан 2019 йил 55 100 тоннага тушиб кетган. Ўзбекистондан Россияга булғор қалампири экспорти суръати ортмоқда – йиллик ўртача суръат 2015/2019 йилларда 91 фоизни ташкил этган, мазкур кўрсаткич ўсишда давом этмоқда.

Россиянинг сабзавотлар бозоридаги рақобатга 2014 йилнинг августида бошланган ЕИ, АҚШ, Канада, Украина ва бошқа бир қатор мамлакатларга нисбатан Россия эълон қилган эмбарго таъсир қилмоқда. Таққослаш учун, 2013 йили Россияга Испания 110 000 т., Нидерландия – 102 000 т., Польша – 52 000 т. помидор экспорт қилган. 2016/2017 йили Туркиянинг сархил сабзавотлари, жумладан, помидор импортига ҳам вақтинчалик эмбарго мавжуд эди. Эмбарго киритилгунига қадар Туркиядан Россияга помидор импорти 323 600 т., 2018 йили эса бор-йўғи 38 800 т. бўлган (2019 йили 113 000 т.га етди).

Сўнгги йиллардаги ишлаб чиқариш ҳажми ортиши фонида Россия саноат иссиқхоналарида ўртача рентабеллик камайди. Даромадлилик кўрсаткичларига рақобат даражасининг ўсиши ва ишлаб чиқариш харажатлари, жумладан, энергия харажатларининг доимий ўсиши салбий таъсир кўрсатмоқда. Ассимиляцияли ёритиш тизимларига эга иссиқхоналарда харажатларнинг тахминан 50%и энергия ресурсларига тўғри келади. Бозор кенгаши ассоциациясининг маълумотларига кўра, 2020 йил якунида, электр энергияси нархи Россияда сўнгги 5 йилда максимал даражагача кўтарилиб, нархнинг ўсиш суръати инфляция даражасидан юқори бўлди. Иссиқхона индустриясининг импорт қилинадиган компонент ва технологияларга қарамлиги 2014 йилги 100% кўрсаткичдан 2018 йили 60%га тушди. Қарамлик барибир сезиларлилигича қолмоқда ва рубль девальвацияси ҳам ишлаб чиқариш харажатлари ўсишига таъсир этмоқда. Марказий банк маълумотларига кўра, 2014 йил январидан 2021 февралига қадар рубл девальвацияси 110 фоизни ташкил қилди, яъни 1 АҚШ доллари 35 рублдан 75 рублга кўтарилди. Бошқа томондан, рублнинг қадрсизланиши Россия маҳсулотларининг импорт қилинадиган маҳсулотларга нисбатан рақобатдош устунлигини оширади. Мутахассислар прогнозига кўра, Россиянинг иссиқхона индустрияси ривожланишда давом этади. Россия қишлоқ хўжалиги вазирлиги прогнозига қараганда, 2021 йили қишки иссиқхоналарда камида 1,45 миллион тонна сабзавот етиштирилади, бу ўтган йилга нисбатан 7,6% кўп демакдир. 2021 йил охирига қадар тахминан 500 гектарда янги иссиқхоналарни фойдаланишга топшириш режалаштирилган, шу билан бирга, иссиқхоналарнинг умумий майдони 3300 гектарни ташкил қилиши керак.

Сообщение Россияда иссиқхона бизнеси ривожланмоқда: 5-авлод иссиқхоналарининг ҳар бешинчиси ушбу мамлакатда қурилган появились сначала на EastFruit.

Замонавий юқори технологик иссиқхоналар иқлим ва суғориш компьютерлари билан жиҳозланган. Шу боис, кўплаб инвесторлар компьютер ҳамма нарсани билади, дея нотўғри ўйлашади. Аслида, бундай эмас. Компьютерлар фақат агрономнинг кўрсатмаларига амал қилиши уни маълум одатий юмушлардан озод қилади, холос. Бироқ, барча созламаларни агроном ўрнатади. Қолаверса, компьютерга керакли параметрларни киритадиган IT мутахассиси ёки муҳандиси эмас, балки агрономдир.

Шунингдек, комьютер ёрдамида бошқариладиган тайёр иссиқхоналарни таклиф қиладиган аксарият компаниялар бир йилдан икки йилгача бунда қўлланган технологияларни ишлатишда ёрдам беради. Бу амалда шуни англатадики, мутахассис (одатда, голландиялик) мунтазам равишда фермер хўжалигига келиб, ҳар ойнинг бир-икки ҳафтасини шу ерда ўтказади. У агроном ва ходимларга кўрсатилган компьютерларни бошқариш, озуқавий эритмалар тайёрлаш, иссиқлик тежовчи экранлар билан ишлаш ва бошқа техник амалиётларни ўргатади. Шуни ёдда тутиш керакки, ушбу маслаҳатчиларнинг аксарияти ўз мамлакатидаги  иссиқхоналарда катта амалий тажрибага эга, аммо, кўпинча, бошқа мамлакатлар, хусусан, Осиё минтақаси воқеликлари тўғрисида кам тасаввурга эга. Маслаҳатчи бўлишдан аввал уларнинг аксарияти ўз иссиқхоналарида қалампир, помидор, бодринг ёки гул етиштирган ва озиқлантириш ёки ўсимликларни ҳимоялаш бўйича маслаҳатчилар хизматидан фойдаланишган. Кўпгина ҳолларда ушбу маслаҳатчилар кўчат етиштириш бўйича ўз тажрибасига эга эмас, чунки, Ғарбий Европада тахминан сўнгги 40 йил давомида кўчатларни ихтисослашган фермер хўжаликлари етиштиради.

Дарҳақиқат, узоқ йиллар давомида турли мамлакатларда ишлаб келган ва жуда катта тажриба тўплаган кўплаб хорижий маслаҳатчилар мавжуд. Маслаҳатчилар хизмати арзон эмас ва кўпинча, иссиқхона эгалари, айниқса, агрономлар шартнома якунида улар маслаҳатчилардан кутган камроқ натижани кўришади.

Гап шундаки, тасаввурга эга бўлиш етарли эмас, know how (билиш), яъни нима учун у ёки бу ҳолатда бошқача йўл тутиш кераклигини билишнинг ўзи кам. Бу ўринда know why ҳам муҳим. Яъни нега бугун суғориш оралиғи кечагига қараганда кўпроқ ёки озроқ бўлиши керак? Нега ўсимлик барглари бирдан сарғайиб кетди? Нега бутун бир ҳафта давомида битта ўртача кунлик ҳароратни таъминлаш керак эди ва бугунги кунда у бирданига бошқача бўлиши керак? Бу каби саволлар жуда кўп ва улар, кўпинча, жавобсиз қолади. Янги иссиқхона хўжалиги мутахассислари маслаҳатчидан назарияни ўрганмоқчи бўлади, аммо у мутахассислар назарий машғулотларни шундоқ ҳам билади, деб ўйлайди. Бундан ташқари, алоқа муаммолари ҳам мавжуд – маслаҳатчилар, одатда, инглиз тилида гапиради, аммо кичик иссиқхоналар эгалари ва кўплаб агрономлар бу тилни яхши билмайди. Таржимонлар эса мавзу ва терминологиялардан яхши хабардор эмас.

Шунингдек ўқинг: Иссиқхоналар етарли миқдордаги яроқли сув бўлган жойда қурилиши керак.

EastFruit лойиҳаси амалга оширилаётган мамлакатларда замонавий иссиқхоналарнинг муваффақиятли ишлаши учун маҳаллий мутахассислар тайёрлашни ташкил этиш зарур. Буни юқори ва ўрта касб-ҳунар таълими муассасалари амалга ошириши керак эди, аммо ҳозир уларда замонавий иссиқхона технологияларини ўргатувчи педагоглар йўқ. Оддий дала агрономлари ҳам ўсимликлар физиологияси ва агрокимёсининг кўп жиҳатларини билишмайди. Амалиётда, кўпинча шундай бўлади: замонавий иссиқхонани ташкил қилишни агрономдан кўра, махсус тайёргарликсиз оддий кишига ўргатиш осонроқ.

Бир қатор мамлакатлар, жумладан, Ўзбекистонда Голландиянинг “Билансия” консалтинг фирмаси фаолият юритиб, иссиқхона мутахассислари ва ҳатто кадрлар тайёрлаш бўйича махсус хизматларни тақдим этади. Бироқ, муаммо шундаки, кўплаб инвесторлар ушбу хизмат учун пул тежаб, маслаҳатчи билан тузилган шартноманинг ўзи билан кифояланишади.

Кадрлар етишмовчилигини қандай бартараф этиш мумкин? Айниқса, хорижий маслаҳатчилар хизматидан фойдалана олмайдиган кичик фермер хўжаликларида бу муҳим масала.

Дастлаб, кичик иссиқхоналар эгалари ва каттароқ иссиқхоналар агрономлари учун қатор семинар ва тренинглар ташкил этиш зарур. Масалан, Ўзбекистонда бунга Республика Қишлоқ хўжалиги вазирлиги ҳузуридаги Боғдорчилик ва иссиқхона хўжалигини ривожлантириш агентлигини жалб қилиш мумкин. Ушбу агентликнинг бутун мамлакат бўйлаб филиаллари мавжуд. Энг аввал хорижий мутахассислар, хусусан, бошқа постсовет мамлакатларидан келган мутахассислар маърузачи сифатида қатнашса бўлади, шу билан бирга, маҳаллий мутахассисларнинг ҳам иштироки зарур. Масалан, Ўзбекистон ва Грузияда бундай мутахассислар бор, аммо улар ҳали ҳам кам. Маърузачилар орасида наслчилик фирмаларининг савдо вакиллари, субстрат ишлаб чиқарувчилари, ўсимликларни ҳимоялаш воситалари, жумладан, биологик, иссиқхона ускуналари, экранлар, иссиқхона учун турли қопламалар ва автоматизация ускуналарини ишлаб чиқарувчилар бўлиши мумкин. Тўғри, улар ўз маҳсулотларини реклама қилишади. Аммо шунинг баробарида техникадан қандай фойдаланишни ўргатишади.

Ушбу веб-семинарларни кейинчалик профессионал таълим муассасалари ёки консалтинг ташкилотларининг веб-сайтларида нашр этиш орқали миллий тилларда ёки ушбу тилларга таржима билан ихтисослашган веб-семинарлар ўтказиш мумкин. Масалан, 2020 йилнинг ёзида бир ҳафта давомида рус тилида “Иссиқхона марафони“ бўлиб ўтди. Шундан сўнг “Иссиқхона қўриқчилари” номли муайян мавзуларга бағишланган веб-семинарлар серияси ташкил қилинди ва бу тажрибали ҳамда янги иш бошлаган иссиқхона мутахассислари – агрономлар, муҳандислар, ўсимликларни ҳимоялаш бўйича мутахассислар учун жуда фойдали бўлди. Қизиғи шундаки, ушбу веб-семинарлар ташкилотчиси – иссиқхоналарни ёритиш мосламаларини ишлаб чиқарувчи «EvaLight» хусусий фирмаси бўлди. Ва бу тадбирлар тингловчилар ва кузатувчилар учун бепул эди.

Шуниси муҳимки, янги иш бошлаган иссиқхона эгалари иккала тизимлаштирилган назарий маълумотлар (биринчи навбатда, микроиқлим, сув сифати ва овқатланиш, ўсимликларни ҳимоялаш тизимининг аҳамияти тўғрисида)дан, шунингдек, замонавий технологик қўллаб-қувватлашдан фойдаланишлари муҳимдир.

Ҳозирги кунда кўплаб мамлакатлардаги турли хил мессенжер платформаларида профессионал қизиқиш гуруҳлари мавжуд. Амалиёт шуни кўрсатмоқдаки, ишлаб чиқарувчилар билан масофадан туриб самарали маслаҳатлашиш мумкин. Шундай қилиб, Доғистондаги кичик фермер хўжаликлари иссиқхоналарининг эгалари гуруҳига озуқа моддалари эритмаларини тайёрлаш бўйича Новосибирдан агрокимёгар, Россия Федерациясининг турли минтақаларидан ўсимликларни ҳимоялаш бўйича бир неча мутахассислар ва турли минтақалардан бир неча агроном-технологлар муваффақиятли маслаҳат беришади. Натижада, плёнка иссиқхоналарида помидорнинг ҳосили кокос толасида ўстирилганда 15-17 кг/м2 дан 20-22 кг/м2 гача кўтарилди. Бундай гуруҳларнинг камчиликлари шундаки, улар, одатда, бир вақтнинг ўзида бир нечта муаммоларни ёки бир хил муаммоларни бир неча бор муҳокама қиладилар. Улар ўқитиш учун деярли яроқсиз, аммо муаммога тез жавоб беришда жуда самарали. Бундай гуруҳни ким – консалтинг фирмаси, иссиқхона эгасининг ўзи ёхуд у ёки бу ускуналар савдогарлари ташкил қилганига қараб, унда қатнашиш пуллик ёки бепул бўлиши мумкин.

Сообщение Know how – know why эмас ёхуд нега замонавий иссиқхона учун махсус ўқитилган мутахассислар керак? появились сначала на EastFruit.

Улгуржи бозор ва тарқатиш марказларини қуришда ёки улар қандай номланишидан қатъий назар, ҳеч бир ягона ақида мавжуд эмас. Бозор – бу шиддатли жараён ва унда ҳамма нарса бот-бот ўзгариб туради, шунинг учун бу масалага доим очиқ кўз билан қарашимиз керак.

Aниқроғи, биргина қараш бор – бундай объектларга инвестицияларни режалаштиришдан олдин товар оқими ва ФРЕШ гуруҳи (сабзавот, мева, гўшт, балиқ, сут маҳсулотлари, ҳатто янги узилган гуллар ҳам) маҳсулотларининг истеъмол тузилишини таҳлил қилиш, бундай тадбирлар харид қилаётган ва сотаётганларнинг бизнесини тубдан яхшилашга қанчалик ёрдам бера олишини тушуниб олиш лозим.

«Тубдан яхшилаш» дегани 5-10-15% эмас, балки камида икки баробар такомиллаштириш маъносини англатади. Бу ерда биз фойда ёки фақат даромад ҳақида эмас, балки, дейлик, савдо ҳажмини ошириш ёки маҳсулот сотиш тезлигини таъминлаш, товар айирбошлаш, мижозлар вақтини тежаш ва бошқалар ҳақида гапиряпмиз. Назарий жиҳатдан шундагина муваффақият эҳтимоли бўлиши мумкин.

Ушбу блогни 2020 йилнинг 4 августида бўлиб ўтган «Aгрологистика инфратузилмаси» биринчи халқаро онлайн-бизнес форумидаги чиқишимдан кейин ёздим. Вақт чекланганини ҳисобга олиб, маърузам доирасида саволларнинг барчасини тўлиқ очиб беролмадим, бу кейинроқ кўплаб мулоҳазаларга сабаб бўлди. Уларга батафсилроқ жавоб беришга ҳаракат қиламан.

Ҳозир гапирмоқчи бўлганим, яъни хатолар – кўп учрайдиган хатолардир.  Шунинг учун  қуйида ёзадиганларим якдил қараш эмас. Шубҳасиз, ҳар хил шароит бор ва шу сабабдан ушбу қоидаларда истиснолар учрайди.

– бошқа мамлакат ёки шаҳарлардан улгуржи бозорлар нусхасини олиш. Бу ерда айнан бозор эмас, балки бозорни режалаштириш ва бошқариш ёндашувларидан нусха олиш кераклиги назарда тутиляпти. Ҳа, бу велосипед  ҳар сафар юриши учун ихтиро қилиниши зарур бўлган ҳолат. Ҳатто ҳажми ва аҳолиси жиҳатидан таққосланадиган бир мамлакатнинг турли шаҳарларида ҳам ҳеч бўлмаганда, бозорларнинг турли моделлари, уларни режалаштириш ва ишлашига ҳар хил ёндашувлар лозим бўлади.

– Улгуржи савдо бозорини ҳозиргисидан кўра «яхшироқ жойда» қуриш. Энг яхши жой дегани – бу ҳатто тартибсиз ва ёмон шароитда ҳам савдо анъанавий амалга ошириб келинган ва амалга оширилаётган жойдир. Бозорни янги жойга кўчиришнинг ягона усули эскисини ёпишдир. Aгар иложи бўлса, савдони тўхтатмай, эски жойда қулайроқ ва замонавий бозорни бунёд этган маъқул.

Улгуржи бозорни ишга туширишни режалаштирган ҳар бир инвесторнинг вазифаси  биринчи иш кунидаёқ бозорга кўплаб сотувчи ва харидорлар келишини таъминлашдир. Aгар бу амалга ошмаса, уларни иккинчи марта таклиф қилиш анча қийин бўлади ва қимматга тушади. Шу сабабли, қурилишнинг бошиданоқ ихтисослашган оммавий ахборот воситалари билан ҳамкорликда ишлаш энг муҳим вазифа эканини унутманг.

Мен ишлашга қодир бўлгандан кўра, “кўтарила олмаган” кўплаб бозорларни кўрдим. У ерларда бозорнинг иши юришиб кетишига ҳеч қандай алоқаси йўқ қанчалаб шароитлар, инфратузилма ва етарли имкониятлар бор эди.

– Ҳеч нарсани сезиларли даражада яхшиламайдиган улгуржи бозорни яратиш. Янги бозорсиз ҳам ҳамма нарса яхши ишлайдиган жойга бозор керак бўлмаслиги мумкин. Улгуржи бозор инвесторлари ўз бизнес-режасини кўриб чиқишга ҳаракат қилади. Лекин ишни, аввало, улгуржи савдо бозорини яратаётганлар, яъни улгуржи савдогарлар, ХоРеКа сегменти вакиллари ва, албатта, ишлаб чиқарувчиларнинг бизнес-режасини ўрганишдан бошлаш керак. Aгар яратилаётган бозор майдони ҳозир фаолият юритаётганига нисбатан  сезиларли даражада кўпроқ пул ишлашга имкон бермаса, янги истиқбол ва имкониятлар яратмаса, унда бу бозор ҳеч кимга керак бўлмайди ва пул беҳуда сарфлангани қолади.

– Экспортга йўналтирилган улгуржи бозорни яратиш – бу аксарият ҳолларда нотўғри фикрдир.  Aйниқса, сиз «экспорт» мутлақо техник тоифага кирадиган ва ҳеч қандай чегара мавжуд бўлмаган Европа Иттифоқидан ташқарида, мамлакатлар орасидаги масофа Қозоғистоннинг битта вилояти орасидаги шаҳар масофасидан кам бўлган ҳудудда бозор қураётган бўлсангиз, бу нотўғридир. Экспортга йўналтирилган бозор иккита муҳим камчиликка эга:

1) Мавсумийлик. Сиз йилига атиги 3-6 ой ишлайдиган иншоотни қурдингиз, аммо йил 12 ой давомидаги эксплуатациясини таъминлаб бериш керак. Бу ҳолда даромад йил давомида ишлайдиган бозорларга қараганда 2-4 баравар паст бўлади, демак, сиз муқобил сифат менежментига эга бўлмайсиз ва ҳоказо.

2) Тор ассортимент. Улгуржи бозор – «ассортиментнинг шоҳи» бўлиши керак. Ҳар бир гуруҳда барча супермаркет тармоқларига қараганда кўпроқ маҳсулот номлари бўлиши лозим. 10 ёки ҳатто 50 та позицияни сотувчи улгуржи савдо бозори жозибадор эмас. Aлбатта, истиснолар мавжуд, масалан, маълум ҳудудларда ихтисослашган улгуржи бозорлар керак. Aммо бу алоҳида мавзу.

– Бозорнинг асосий бойлигига раҳбариятнинг эътиборсизлиги, шундоққина оёқ остида турган бозор маълумотларига эътибор бермаслик. Бозорлар, кўпинча, нарх, ассортимент ва савдо ҳажмларини кузатмайди ёки бу ишни расмий равишда бепарволик билан амалга оширади. Маълумот тўпланган тақдирда ҳам барча бирдек уни тўғри ишлата билмайди. Aммо бу ҳақиқий хазинадир, чунки айни маълумотлар ҳеч ким такрорлай олмайдиган имкониятни яратиб беради. Бундай воситалардан қандай фойдаланишни биладиганлар доимий мижозларга эга бўлишади ва инвестициялар капиталлашуви рекорд даражада ўсиб боради. Шу сабабли, мен кўп йиллар муқаддам яратган бозор ахборот тизимлари қандай ишлаши ва инфратузилма объектларининг нафақат барқарор, балки иқтисодий жиҳатдан муваффақиятли, мутлақо ноёб бўлишга ёрдам бераётганини кўришдан мамнунман.

– давлат ёки шаҳарнинг улгуржи бозорнинг устав капиталида ва унинг бошқарилишида иштирок этиши сифатли хизмат кўрсатувчи сифатли объектни яратиш истиқболларини кескин ёмонлаштиради. Бундай бозор суст бўлиб қолади, фойда олиш мотиви йўқолади ва мамлакат, шаҳар ёки минтақани бошқарадиган сиёсий шахслар ва элиталар ўзгариши билан бозор ҳамда стратегияга муносабат ўзгаради.

Aгар бозор аввалбошданоқ фойда келтирмайдиган объект сифатида яратилган бўлса, унда  эҳтимол, савдо аҳлини жалб қилишда етарлича агрессив бўлолмайди, жараён учун шароитларни яхшиламайди ва вақт ўтиши билан бюджетга юк бўлиб қолади. Шу сабабли, давлат ёки шаҳар ҳокимияти билан ҳар қандай шерикликдан халос бўлган яхшироқдир.

– ХоРеКа сегменти ривожланмаган кичик шаҳарлар ва шаҳарлар яқинида улгуржи бозорларни яратиш.  Улгуржи бозорлар ишлаб чиқаришга эмас, балки истеъмолга боғлиқ! Бундан ташқари, ҳар бир шаҳар, ҳаттоки нисбатан катта шаҳар учун ҳам улгуржи бозор керак  дея ўйлаш хато. Буни тушуниш учун бутун ҳудуднинг савдо оқимини ўрганиш керак. Одатда, муваффақиятли бозор аниқ истеъмол маркази бор бутун минтақага хизмат қилади ва у шу марказга иложи борича яқин жойда жойлашган бўлиши керак. Ҳатто катта шаҳарда ҳам уйдан ташқарида овқатланиш анъанаси бўлмаса (туризм, меҳмонхона, ресторан, кафе ва бошқалар), унда бозорнинг муваффақиятга эришиши эҳтимоли анча пастдир.

– Ихтисослашган мева-сабзавот бозорини яратиш, одатда, нотўғри фикр. Чунки ХоРеКа сегментига тегишли харидорларнинг энг катта қисми дарҳол йўқолади. Балиқ, гўшт ва бошқа сархил маҳсулотларни сотиб олиш мумкин бўлган супермаркетда кўпроқ пул тўлаш улар учун қулайроқ бўлади. Aхир, ресторанга фақатгина сабзавот ва мевалар керак эмас. Шунинг учун яна бир бор такрорлайман, улгуржи савдо бозори бирорта ҳам супермаркет ХоРеКа учун бундай танловни таклиф эта олмайдиган «ассортимент қироли» бўлиши керак.

– Улгуржи бозорда зарурат бўлмаганда қиммат инфратузилмани яратиш. Бу хато инвесторнинг сметадан ортиқча бюджетни шакллантириш ва бозор учун кераксиз буюмларни сотишдан бевосита манфаатдор бўлган етказиб берувчини тинглашидан келиб чиқади. Шу боис,  инвестор ускуна ва технологияларни етказиб берувчига эмас, балки, биринчи навбатда, потенциал мижоз – харидор (яъни ХоРеКа ва кичик чакана савдо вакиллари), шунингдек, бозорнинг потенциал сотувчиси эҳтиёжларига эътибор қаратиши керак.

Aйтганча, айнан шу нарса, кўпинча, бозорни ривожланмаслигига сабаб бўлади. Aхир, бозор хизматлари нархлари, аслида, жуда юқори ва хизматлар қаторига реал бозор операторлари учун кераксиз нарсалар киради.

– «Маҳсулотларни совутиш, сотувга тайёрлаш, қайта ишлаш ва қадоқлаш учун» улгуржи бозор яратиш. Бу инвесторларга жуда қимматга тушадиган одатий хато. Ушбу операциялар сабзавот ва мевалар етиштириладиган далага имкон қадар яқинроқ жойда амалга оширилиши керак. Масалан, йиғим-теримдан сўнг 300-500 км, ҳатто 50 км масофада ташилган ва кейин дарҳол совутилмаган ўрикни музлатгичга қўйиш мантиқан тўғри эмас. Совуқ занжир ҳароратнинг бундай ўзгаришини ёқтирмайди, шунинг учун бундай ўрикка тегмаган яхшироқдир. Маҳсулотни йиғим-теримдан кейин иложи борича тезроқ, яъни, тахминан бир неча дақиқа ичида совутиш тавсия этилади.

Бундан ташқари, мева-сабзавотларни саралаш ёки совутиш жараёни ер ҳам, ишчи кучи ҳам арзонга тушадиган мевалар етиштирилувчи дала яқинида бўлса қанчага тушиши-ю, ер ва ишчи кучи бир неча баробар қиммат бўлган пойтахтда қанчага тушишини таққосланг. Бу ерда хулосалар аниқ.

Бозор савдо-сотиқ билан шуғулланиши керак, шунинг учун уни «бозор» деб аташади. Aгар у ерда маҳсулотни сотувга тайёрлаш хизмати мавжуд бўлса, бу, авваламбор, савдонинг ҳақиқий талабларига асосланган бўлиши керак. Бироқ, маҳсулотни сотувга тайёрлаш ҳеч қанақасига улгуржи бозорни яратишнинг асосий ғояси бўлиши мумкин эмас.

Aйтганча, кўпчилик рўйхатдаги хатолар битта инвестиция лойиҳасида жамланишни ёқтиришини аллақачон пайқаган бўлса керак. Масалан, қиммат инфратузилмали экспортга йўналтирилган бозор муваффақиятсиз бизнес-ғоя намунасидир.

– Улгуржи бозорда маҳсулотни узоқ муддат сақлаш ёки қайта ишлаш бозорга жойлаштирилган мева-сабзавот маҳсулотларга қўшимча ишлов беришдан ҳам ёмон фикр. Бозорда ҳар бир метр максимал товар айланмасини бериши керак ва узоқ муддатли сақлаш ҳар доим имкон қадар далага яқин жойда бўлиши лозим. Масалан, ҳосил йиғиб олингандан кейин олмани сақлаш учун совутгичга қўйишни кечиктиришнинг ҳар бир соати меванинг яроқлилик муддати қисқаришига сабаб бўлади.

Яна, ер ва иншоот нархига қайтсак – мамлакат пойтахтида йилига 8 ой арзон бўладиган картошкани сақлашдан нима наф? Ушбу сақлаш жойи чакана савдо учун бир хил майдондан фойдаланишга нисбатан қанча туради? Шубҳасиз, бу иқтисодий нуқтаи назардан тўлиқ бемаънилик.

Истиқболсиз улгуржи бозорнинг идеал намунаси сифатида – фақат мева-сабзавот сотишга ихтисослашган, экспортга йўналтирилган, маҳсулотларни узоқ муддатли сақлаш учун РГС (с регулируемой газовой средой – газ муҳитида бошқариладиган) билан жиҳозланган замонавий омборхоналар, ишлаб чиқариш ва истеъмол марказларидан узоқда жойлашган, қиммат қайта ишлаш инфратузилмаси, бозор маълумотларини мониторинг қилиш тизимисиз ва ҳатто асосий акциядор сифатида давлат билан боғлиқ каби барча хатоларни ўзида мужассам қилган бозор кўз олдимизга келади!

Шунинг учун улгуржи бозорда ҳар қандай сақлаш қисқа муддатли бўлиши керак – 1-3 кун, максимум – бир ҳафта.  Aйтганча, узоқ муддатли сақлаш учун инфратузилманинг йўқлиги улгуржи бозорнинг ҳар бир квадрат метрга ҳисобланган сармоясини дарҳол камайтиради, сармоялар рентабеллигини оширади.

Дарвоқе, бизнеснинг бошқа жиҳатларини ўзгартирмай туриб,  (етиштириш технологиялари, навлар, ҳимоя тизимлари ва бошқалар) замонавий ва қиммат омборларга сармоя киритиш  муваффақиятсиз бўлиб чиқиши мумкин. Ушбу бандни омборхонани чакана савдо дўконлари яқинида жойлаштиришни истаганлар учун махсус киритдим – бундай одамлар кам эмас. Шундай қилиб, агар сабзавотлар ёки мевалар сақлашга мўлжалланмаган, узоқ муддатли сақлашга мўлжалланган ҳимояларсиз етиштирилган, тўғри териб олинмаган, рисоладагидек юкланмаган, вегетация даврида тўғри тўйинтирилмаган ва ҳоказо талаблар нотўғри бажарилган бўлса, у ҳолда маҳсулот энг замонавий омборлардаги идеал шароитда ҳам сақланмайди. Омборхона санаторий эмас – маҳсулотни сақлашга ёрдам беради-ю, сифатини яхшилай олмайди.

– Омборхона тўғрисида гаплашаётганимиз сабабли, мен тахминан 15 йилдан бери ҳар йили такрорлайдиган гапимни ҳозир ҳам таваккал қилишга тайёрлар борлиги учун қайта тилга оламан: «Сақлашга мўлжалланган сармоялар алоҳида бизнес сифатида тўлиқ истиқболсиз».

Сабзавот ва меваларни узоқ муддатли сақлаш мева-сабзавот етиштириш бизнесининг ажралмас қисмидир. Биз бир ҳафта ичида барча карам, картошка ёки олмаларни еёлмаймиз – уларни бутун йил давомида истеъмол қилмоқчимиз, ахир. Шунинг учун сақлай билиш керак. Одамлар 40 гектарлик олма боғини яратиб, аммо уларнинг РГСли омборхона қуриш нияти йўқлиги кузатиш қизиқ. Одатда, улар 2 минг тонна олма нима экани ва уни кимга юклаб, жўнатиб ва сотиш кераклигини тушунмайди.

Aйтганча, сақлаш ҳажми жуда кам бўлган мамлакатларда, фақат арзон ва унчалик сифатли бўлмаган омборлар қуриш орқали алоҳида бизнес бўлиши мумкин. Бунинг учун ушбу мамлакат мева-сабзавотлар кириши учун жуда ёпиқ бўлиши ва товарларга юқори импорт божлари жорий қилиниши керак бўлади. Шундай шароитда ҳам омборхона бизнеси лотереядек гап. Ҳатто бундай мамлакатларда ҳам ҳар уч-тўрт йилда бир марта маҳсулотлар 100 фоизгача нобуд бўлиши мумкин, чунки улар ҳеч қандай нархда умуман сотилмайди.

Кичик ҳажмларда маҳсулот етиштирувчиларнинг ҳар бири алоҳида омборхона қуриши норентабеллидир, чунки иқтисодий жиҳатдан омбохонани қуриш нархи юқорилигини ҳисобга олган ҳолда фойдали сақлаш ҳажми мавжуд. Маҳсулот сақлаш камераларидан ташқари сиз керакли миқдордаги контейнерларни етказиб беришингиз, юк ортиш ва тушириш ишлари учун ускуналар сотиб олишингиз, тармоқларга барча керакли уланишларни амалга оширишингиз ва ҳоказо талабларни  бажаришингиз керак. Бундан ташқари, саралаш, қайта ишлаш ва қадоқлаш йўналишларини ўша ерда жойлаштирган яхши. Aгар сиз 10 тонна ёки ҳатто 100 тонна маҳсулот етиштирсангиз ва бунинг учун алоҳида омборхона қурадиган бўлсангиз, буларнинг бари маҳсулотни ҳар тоннаси ҳисобиган жуда катта харажатларга олиб келади.

Шунинг учун, ҳисоб-китобларимга кўра, маҳсулот тоифасига қараб, янги сабзавот ва меваларни сақлаш омборлари ҳажми камида 1000 тонна бўлиши керак. Агар 1500 тонна бўлса, янада яхши.

Хўш, ўз омборини қура олмайдиган кичик ҳажмда ишлаб чиқарувчилар ҳақида нима дейиш мумкин? Жавоб шундай: мамлакатда тегишли қонунчилик ва бизнес анъаналарига эга шартлар асосида ҳамкорлик – кооперация  лозим. Aкс ҳолда, агар омборхоналар учинчи шахсларнинг қўлида бўлса, бутун тизим самарадорлиги фермерларнинг кооперациясига қараганда анча паст бўлади.

– Бозор раҳбарияти ёки эгалари томонидан савдода қатнашиш ва ўз савдо компанияларини яратиш. Бу кенг тарқалган амалиёт бўлиб, кўпинча, ҳар томонлама йўқотишларга олиб келади – савдо ҳам одатдагидек ишламайди, операторларнинг бозорга ишончи пасаяди, маълум ва алоҳида операторлар учун махсус шароитлар яратилиши билан боғлиқ вазият бозор фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Яъни, бу классик манфаатлар тўқнашуви. Ҳар қандай бизнесда бўлгани каби фақат тўғри стратегия ва репутация барқарор ривожланишни таъминлайди. Шунинг учун ҳам ўз савдо-сотиғини яратиш орқали бозор эгалари ёки менежерлари асосий бизнес репутацияни йўқотишмоқда.

Юқорида 10 тадан кўпроқ хатоларни санаб чиқдим, аммо бу рўйхат ҳали тўлиқ эмас. Умид қиламанки, у камида битта инвесторга миллионлаб долларлик йўқотишларнинг олдини олишга ёрдам беради.

Сообщение Мева-сабзавот бозори (улгуржи бозор, омборхона, тақсимлаш маркази кабилар) инфратузилмасини режалаштиришдаги 10 хато появились сначала на EastFruit.

Мен 2012 йилдан буён Ўзбекистон мева-сабзавот тижоратида фаолият юритиб келаман ва ўша пайтда ҳам Жаҳон Банки учун бозордаги вазиятни ўрганган илк тадқиқотларимдаёқ маҳаллий деҳқонлар ёзги олма навларидан ташқари, олма етиштиришга кўп берилмаслик лозимлиги ҳақида огоҳлантирганман. Ушбу блогда мен ўша даврдагига нисбатан долзарброқ бўлган сабабларни тушунтиришга ҳаракат қиламан.

Aввало, ҳозирданоқ, Ўзбекистондаги дастлабки кузги олмаларни йиғиб олиш бошланишидан 2 ой аввал шуни айтмоқчиманки, янги мавсумда олманинг нархи сезиларли даражада пасайишини башорат қилиш мумкин. Деҳқонлар маҳаллий бозорни деярли тўлдириб ташлашди, хўш, бу олмалар яна кимгадир керакми? Қандай қилиб Ўзбекистондан бошқа мамлакатга олма сотиш мумкин?

Келинг, гапни Ўзбекистон денгиз ёки океандан икки баравар узоқ масофада жойлашган жаҳондаги иккита мамлакатдан бири эканлигидан бошлаймиз. Яъни, Ўзбекистондан логистика арзонга тушмайди.

Олма жаҳондаги энг арзон мевалардан бири ҳисобланади. Шу боис, жаҳон олма бозоридаги ҳар қандай мамлакатнинг рақобатбардошлиги кўп жиҳатдан уни арзон ташиш имкониятларига боғлиқ, чунки транспорт харажатлари маҳсулот нархида катта роль ўйнайди.

Оддий бир мисолни кўриб чиқамиз. Одатга кўра, Ўзбекистонда мева-сабзавотларнинг барча маркетинги Россияга қаратилган. Сўнгги йилларда Россияда олма учун стандарт нарх (агар биз 2017/18 йилги мавсумни ҳисобга олмасак, чунки, бу мавсумда Европада ҳосилнинг учдан бир қисми йўқотилгани сабабли табиий равишда нархлар юқори бўлган) февралда 20-25 рубл / кг ни ташкил этади. Бу омборлардаги сараланмаган олма нархига тенг бўлиб, килограммига 0,30-0,40 долларни ташкил қилади.

Олмани Фарғонадан Екатеринбургга етказиш ҳар бир килограмм ҳисобига $0,25-0,30, Москвага эса тахминан 0,35-0,40 долларга тушади. Бошқача айтганда, транспорт харажатлари ўзи Россия омборларидаги сараланмаган олманинг нархига тенг.

Ўйлайманки, ҳаммаси кундек равшанлиги учун бунга нуқта қўйиш мумкин, аммо Ўзбекистонда экспорт учун олма етиштириш – яхши ғоя ва даромадли сармоя бўла олмаслигини кўрсатадиган бир неча аниқ сабаблар бор.

Aввало, Ўзбекистоннинг иқлим шароитига тўхталиб ўтамиз. Мамлакатнинг аксарият ҳудудларида ёз жуда иссиқ ва қуруқ келади. Шу билан бирга, ёз ойларида тунги ва кундузги ҳарорат ўртасидаги фарқлар аҳамиятсиз бўлиши мумкин, фақат тоғли ва тоғолди ҳудудлари бундан мустасно. Бундай ҳудудларда, ҳатто Сурхондарёда ҳам М9 пайвандтагли йирик олма боғларини кўрдим, албатта, улар тўр билан қопланмаган эди. У ерда, асосан, қизил олма экилган эди. Бундай шароитда сифатли олма етиштириш, албатта, имконсиз. У ранг олмайди ва баъзи қисман куйган бўлади, демак уни кейинчалик сақлаш қийин масалага айланади. Бундан ташқари, ҳатто заиф ўсувчи пайвандтаглар ҳам гуркираб ўсади, аммо астойдил суғоришларга қарамай, мўътадил иқлимли минтақаларга қараганда ҳосилдорлик анча паст.

Умуман олганда, Ўзбекистон олмазорларида кўплаб технологик хатолар мавжуд. Aммо бундай технологияларга нисбатан яқинда илк бор дуч келган мамлакат учун бу одатий ҳолдир. Яхшиямки, бирмунча тажриба тўпланган ва 2012-2014 йилларга таққослаганда, янги ниҳоллар сифатида сезиларли ютуқлар мавжуд. Бироқ, кўплаб боғларда ҳамон маҳаллий ишлаб чиқарилган тиркамалардан фойдаланилади, дарахтлар режалаштирилган ҳосилга етганда, баъзан енгил шамол эпкинига ҳам дош беролмайди. Шунингдек, мамлакатда катта ҳажмдаги препаратларни рўйхатдан ўтказиш ва генериклардан фойдаланишдаги қийинчиликлар боис, боғларни зараркунанда ва касалликлардан ҳимоялаш кўнгилдагидек эмас, фермерларнинг хавфсиз муддатлар, дозалар ва улардан фойдаланиш усуллари бўйича билимлари пастлиги ҳақида гапирмаса ҳам бўлади.

Яна бир муҳим жиҳат бор: кўплаб фермерлар ҳатто қуёшдан куйиш ва дўлдан ҳимоялашда тўрлардан фойдаланиш интенсив олма боғи учун унчалик катта бўлмаган сармоя эканлигини ҳатто англашмайди. Aйтганча, Ўзбекистондаги ушбу сармоялар ҳам Молдова, Украина ёки Европа Иттифоқи мамлакатларига қараганда, ўртача 20-40 фоиз қиммат туради, чунки технологиянинг барча элементлари, жумладан, кўчатлар ҳам четдан олиб келинади.

Интенсив олма боғига энг муҳим яна бир сармоя сабзавот ва меваларни сақлашга йўналтирилади. Чунки мевани сақлаш бизнеснинг узвий қисмидир ва усиз ҳар қандай интенсив боғ бизнес маъносига эга эмас.

Бир тонна олма сақлаш қанча туради? Газ билан бошқариладиган энг замонавий бўлмаган ва қиммат сақлаш тизими бир тонна сақлаш ҳисобига минг доллардан кам эмас. Ўзбекистон шароитида, бу бироз қимматроқ бўлиши мумкин. Шундай бўлса-да, мазкур рақамда қоламиз. Замонавий интенсив олма боғи гектаридан 70-80 ёки яхшироқ боғ 100 тонна маҳсулот бериши керак. Айтайлик, Ўзбекистонда 60 тонна яхши кўрсаткич, шу сабаб, фақат  60 тоннани сақлаш лозим бўлади, дейлик. Бу шундан далолатки, музлатгичлар учун олма боғининг ҳар гектарига тахминан 60 минг доллар харажат қўшилади.

Боғдорчилик ускуналари ва суғоришнинг минимал жамланмаси билан тўр ёпилган боғ (бу Ўзбекистон шароитида шарт ҳисобланади) гектарига 35-45 минг долларга тушишини ҳисобга олсак, гектарига камида 100 минг доллар сармоя киритиш лозим бўлади.

Бу ҳали ҳаммаси эмас! Олма етиштириш – харажат, етиштирилган маҳсулотни сотиш орқали бу харажатларни қоплаш керак. Саралаш ва қадоқлаш учун ускуналар керак, уларнинг нархи эса боғ ҳажмига қараб 0,5-1,5 миллион AҚШ долларини ташкил этади. Фақат шундагина биз ҳеч бўлмаганда ички бозорда муваффақиятли савдо қилишимиз мумкин бўлган якуний маҳсулотни ишлаб чиқара оламиз.

Маҳсулотни сотиш – маркетингга сармоя киритиш: одамларга, кўргазмаларда иштирок этиш ва ҳоказоларни англатади. Мазкур харажатларни ҳам эътиборсиз қолдириб бўлмайди, лекин яна ўша 100 минг доллар рақамига қайтинг. Aйтайлик, қўлимиздаги сармоянинг бори шу. Боғимиз 15 йил яшайди, у энг юқори ҳосилдорликка етганда, гектарига 60 тонна ҳосил берадиган бўлса, 15 йил ичида ҳар гектардан 680-700 тонна олма беради.

Оддий математика – биз харажатларни қоплаш мақсадида ҳар бир килограмм олма учун 15 цент соф фойда олишимиз керак. Aгар пул қийматини ҳисобга олсак ва рентабеллик йилига 20% даражасида бўлса, биз килограмм учун 20 цент даромад олишга эътибор қаратишимиз зарур.

Россияга экспорт қилиш бизга даромад келтирмайди, чунки, транспорт қимматлигини аллақачон тушуниб етганмиз. Эҳтимол, Ўзбекистон олмаларни яна қаергадир сотиши мумкиндир? Навбатдаги янгилик шундаки, ён-атрофда олма импорт қилувчи мамлакатлар йўқ, аммо йирик экспортчилар мавжуд. Булар, аввало, Эрон ва Хитойдир. Олмани узоқроққа олиб бориш янада қимматга тушади. Йирик бўлмаган ҳажмда Қозоғистон, Қирғизистон ва Тожикистонга сотиш мумкин, аммо бу мамлакатлар ҳам маҳаллий олма етиштиришга фаол эътибор қаратмоқда.

Тахминий ҳисоб-китобларимга кўра, Ўзбекистон 2020 йилда 1 миллион тоннагача олма йиғиб-териб олади. 35 миллион аҳолиси бор мамлакат учун бу жуда кўп. Ўзбекистон аҳолисининг бундай ҳажмдаги маҳсулотни истеъмол қилиши эҳтимолдан йироқ, чунки ушбу кўрсаткич мамлакатни жон бошига 28 кг билан олма истеъмол қилиш бўйича етакчилар қаторига киритади. Таққослаш учун: AҚШда аҳоли жон бошига тахминан 8 кг, Украина ва Полшада – 14 кг олма истеъмоли тўғри келади. Бу шуни англатадики, бир неча йилдан сўнг, бозордаги олманинг ортиқча миқдори 200-300 минг тоннадан ошади, демак, уни бирор жойга сотиш лозим бўлади. Ўзбек боғбонларига олма сотишнинг уч йўли бор:

1. Ички бозор
2. Экспорт
3. Қайта ишлаш

Охиргисидан гапни бошлайман, чунки, олманинг сезиларли қисми шу тарзда сотилади, сифат параметрлари жиҳатидан катта талаб мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда талабга жавоб бермайдиган олмаларни сотиш деярли иложсиз. Олманинг кислоталилик даражаси пастлиги ва Brix индикатори нисбатан юқори эмаслиги ҳамда талабгир бозорлардан узоқлигини инобатга олган ҳолда Ўзбекистонда қайта ишлаш учун сотиб олинган олманинг ўртача нархи кг учун 15-17 цент атрофида бўлади.

Ушбу нарх олма йиғиб-териб олиш ва етиштириш харажатларининг бир қисмини қоплашга имкон беради, аммо биз бу ерда фойда ҳақида гапирмаяпмиз. Бу, олма етиштириш харажатларини қоплашга имкон бермайди, дегани.

Ички бозор фақат юқори сифатли олмаларни истеъмол қилади, демак, деҳқонлар саралаш ва қадоқлаш учун ҳам маблағ сарфлашлари керак. Бу қўшимча харажат ва қўшимча пул тикиш демакдир. Бундай олмаларга Ўзбекистондаги супермаркетлар тармоғи қанча тўлайди?

Етиштирувчилар учун деярли муқобил танловнинг йўқлиги ва бозор олма таклифлари билан тўйинганлигини ҳисобга олсак, тармоқлар, эҳтимол, ҳар кг олма учун 0,20-0,30 доллардан кўп тўламайди, сифатли олманинг чакана нархи эса 0.40-0.50 доллар атрофида бўлади.

Россия Федерациясида қадоқланган юқори сифатли олма учун улгуржи сотиб олиш нархи, агар тўғридан-тўғри супермаркетлар тармоғига етказиб берилса, кг учун 0,45-0,50 доллар атрофида бўлиши мумкинлигини ҳисобга олсак, транспорт харажатлари ўртача 0,30 долларни ташкил этса, экспорт барибир фойдасиз бўлади. Aммо бу олмани экспорт қилиб бўлмайди, дегани эмас. Тўғри, аввало ташқи иқтисодий фаолиятни соддалаштириш, давлат монополиясидан воз кечиш ва етказиб берилаётган товарлар учун 100% олдиндан тўлов талабини ҳам бекор қилиш ёки соддалаштириш лозим. Чунки, амалдаги қоидаларга кўра, Ўзбекистон олмаси Россия супермаркетларига фақат воситачи орқали етиб бориши мумкин, демак, ҳар кг олманинг нархи яна 0,1-0,15 долларга пасаяди.

Ушбу ҳисоб-китобларнинг бари шуни кўрсатадики, олма ишлаб чиқариш яқин орада ўзбек боғбонлари учун фойдасиз бизнесга айланиши мумкин. Яхши муқобил вариант – бу музлаткичларда сақланмайдиган экспортбоп ва сифатли эртаги олма етиштиришдир. Янаям яхшироғи, ўзбекистонлик боғбонлар гилос, ўрик, шафтоли, нектарин, анор, киви, ёнғоқ каби сезиларли афзалликка эга маҳсулотларни етиштиришга кўпроқ эътибор беришлари керак. Aммо, бу ерда ҳам навларни танлаш, етиштириш, сақлаш, қайта ишлаш технологиялари ва айниқса, маҳсулот маркетинги масалалари муҳим роль ўйнайди.

Сообщение Нима сабабдан Ўзбекистонда олма етиштириш фермерларга жиддий зарар келтириши мумкин? появились сначала на EastFruit.