Узум етиштирувчилар ва экспортёрлар уюшмаси раиси Георге Габерь agroexpert.md муҳарририга Молдованинг ўзгарувчан иқтисодий шароитларида иссиқхона узумини етиштириш истиқболлари ҳақида гапириб берди.

– Нима деб ўйлайсиз,  қурилиш материаллари ва энергия ресурслари нархларининг ошиши (яқин истиқболда нархлар ошишдан тўхташи даргумон) жараёни авваллари Молдова Республикасида машҳур бўлган бизнес – иссиқхонада хўраки узум етиштириш жараёнига таъсир этадими?

— Иссиқхонада хўраки узум етиштириш қуйидаги икки асосий муаммони ҳал этишга қаратилган, биринчидан, эртаги навли узумнинг пишиш муддатини олдинга суриш. Молдовада иссиқхона узуми бозорга классик очиқ плантацияларда етиштирилган худди шу навли узумларга нисбатан тўрт-беш ҳафта аввал чиқади. Иккинчидан, ўсимликларни атроф-муҳитнинг салбий таъсиридан ҳимоялаш:  баҳорги экстремал совуқлар, ҳаддан зиёд ёғингарчилик ва бошқалар – буларнинг барига иссиқхона энг яхши ечим бўла олади. Натижада, фермерлар юқори сифатли маҳсулотларни мавсумдан ташқари вақтда максимал нархда сотиш имкониятига эга бўлишади. Сўнгги пайтда содир бўлган жадал иқлим ва бозор ўзгаришлари иссиқхонада узум ҳамда бошқа экинларни етиштириш ҳажмини пасайтирмаяпти, аксинча, ушбу бизнеснинг жозибадорлигини янада оширмоқда. Бу жаҳоннинг қишлоқ хўжалиги соҳаси юксак ривожланган кўплаб мамлакатларида кузатилмоқда.

– Бироқ, рисклар (иқлим, энергетика, эпидемик, сиёсий ва бошқа омиллар билан боғлиқ) ортиб бораётгани сабабли, жаҳон бўйлаб деярли барча озиқ-овқат маҳсулотлари нархи, мана, бир неча йилдирки, ошяпти. Хўраки узумни, айниқса, оммавий савдо мавсумидан ташқари, кундалик истеъмол билан боғлиқ асосий озиқ-овқат маҳсулотлари сирасига киритиш қийин. Ҳатто у яхши маънода «стереотип ва культ» элементи ҳисобланган Молдовада ҳам ҳолат шундай. Бу қиммат маҳсулотга талаб ҳамма жойда чекланган ва иқтисодий қийинчиликлар кучайгани сари у камайиб бораверади. Қандай қилиб, юзага келган ҳозирги вазиятда харажатларни камайтириш ва рақобатбардошликни ошириш мумкин?

— Молдовада узум иситилмайдиган иссиқхоналарда етиштирилади. Бироқ, фермерлар баъзан, яъни, баҳорги совуқлар даврида уни иситишларига тўғри келади. Бундан ташқари, нафақат иссиқхонада, балки бир қатор технологик процедуралар давомида экин материалини етиштириш жараёни кўп энергия талаб қилади. Биз бу вазиятдан энг кам харажат билан чиқиб кетиш йўлларини излашимиз керак. Лекин баъзан оптимал ҳароратни сақлаб туриш учун, масалан, электр конвекторлардан фойдаланиш керак бўлади. Истиқболда, шубҳасиз, харажатлар ошади. Бунинг олдини олиш учун нима қилиш керак? Масалан, иссиқхона учун замонавий кўп қатламли қоплама материаллари. Баъзи ҳолларда (Молдовада ҳозир мавжуд) иссиқхоналарни қисман қуёш батареялари панеллари билан қоплаш мумкин.

Бироқ, шу билан бирга, иссиқхонада фақат истеъмолчининг тўлов қобилияти юқори бўлган, бозорда талабгир – уруғсиз, йирик мевали хўраки узум етиштириш иқтисодий жиҳатдан оқилона эканлигини таъкидламоқчиман. Мисол учун, «Аватар» каби навларни айтиш мумкин.  Айни пайтда мен жуда қиммат хўраки узум навлари учун патентга эга бўлган жаҳонга машҳур Америка компанияси билан энг яхши узум етиштириш хўжаликлари ўртасида салоҳиятли ҳамкорлик бўйича музокаралар олиб бормоқдаман. Ишончим комилки, Молдова  узумчилиги шу йўналишда ривожланади.

— Дарвоқе, маҳсулотлар сифати ва бозор жозибадорлиги масаласига тўхталсак. Молдова узумининг сифат кўрсаткичларини белгиловчи регламент ишлаб чиқилиши ғоясини асосли ва истиқболли деб ўйлайсизми?

— Бундай ғояларнинг келиб чиқиши сабабларини тушунаман. Очиғи, улар  экспорт маҳсулоти сифатини ошириш, Молдова узумчилигининг жаҳон бозоридаги нуфузини юксалтириш каби эзгу мақсадларга йўғрилган.  Бироқ, менимча, муаммога бошқачароқ ёндашилса, тўғри бўлади.

Узумнинг хавфсизлиги ва сифатини тартибга солувчи меъёрий-ҳуқуқий базани – мавжуд воқеликларни ҳисобга олган ҳолда – қайси бозор(ташқи ёки ички)га сотилишидан қатъи назар,  ўзгартириш керак.

Менимча, фитосанитария сертификатларини сиртдан, маҳсулот юклангандан кейин ва бозорга жўнатиш кутилаётганда бериш мумкин эмас. Менимча, АNSA инспектори, албатта, узумнинг ҳар бир экспорт партиясини юклашда иштирок этиши лозим. Бу техник жиҳатдан осон эмас, лекин шундай бўлиши зарур. Ўшанда узум сифатига оид саволлар ва даъволарнинг аксарияти шунчаки пайдо бўлмайди.

Сообщение Эксперт фикри: Иссиқхонада фақат юқори нарх сегментидаги узум навларини етиштириш керак появились сначала на EastFruit.

Ўтган икки йил ичида содир бўлган воқеликлар бизнеснинг барча қонун-қоидаларини бузиб юборди. Бу ҳолат глобал логистика соҳасида ҳам ўз сўзини айтмай қолмади. Айни ҳолат қандай содир бўлгани ҳақида EastFruitга КTL Ukraineнинг тижорат директори, юк ташишда ҳарорат режимини назорат қилувчи мутахассис Андрей Кузмин сўзлаб берди.

– 2020 йилги логистика инқирозига биринчи навбатда Covid-19 пандемияси сабаб бўлди. Салкам 2 йил ўтгач, вазият яхшиландими?

– Нафақат яхшиланмади, балки йилдан-йилга оғирлашиб бормоқда. Менинг шахсий прогнозларимга кўра, бу ҳолат энг камида 2022 йилнинг мартигача давом этади. Шу билан бирга, йирик таҳлилий компаниялар экспертлари глобал иқтисодиётдаги воқеалар билан боғлиқ логистика инқирози бутун 2022 йил бўйи чўзилиши мумкинлигига ишонч билдиришмоқда.

– Таъминот занжири узилишининг асосий омили нима эди?

– Логистика инқирози бутун жаҳон савдосининг асосий двигатели бўлмиш Хитойдан бошланди. Хитой локдауни сабаб, дастлабки икки ойда жуда кўп юк яроқсиз ҳолга келиб қолди. Жумладан, тез бузиладиган маҳсулотлар – кўкатлар, тухум, мева-сабзавотлар. Хитой очилганида эса бошқа мамлакатлар ёпила бошлади. Ва Хитой бундай ҳажмдаги ишлов берилмаган юклар билан нима қиларини билмай қолди. Ишчи кучи танқислиги таъминот занжирлари узилишига ва талаб пасайишига олиб келди.

– Жаҳон логистикаси инқирозининг яна қандай сабабларини қайд этиш мумкин?

– Covid-19 пандемияси ушбу соҳада йиллар давомида йиғилиб ётган ва эътиборсиз қолдирилган жараёнлар учун катализатор бўлиб хизмат қилди. Ва компания ҳамда ташкилотларнинг ҳаддан зиёд юкламали шароитларда ишлай олмаслигини очиб берди.

• Ҳаракат одамлар учун чекланди, лекин харидлар учун эмас. Иқтисодиётни қўллаб-қувватлаш мақсадида, масалан, АҚШ ҳукумати тахминан 6 триллион доллар сарфлади. Шунинг натижасида гипер-талаб юзага келиб, барча логистика воситалари – ҳаво, денгиз ва ҳатто автоуловларга ҳам катта юклама тушди. Шунга кўра, контейнер ускуналарига бўлган талаб таклифдан сезиларли даражада оша бошлади. Хуллас, Хитой-Европа йўналишидаги ставкалар ўртача 800% га ошди.
• Мева-сабзавотлар ва чуқур музлатилган маҳсулотлар ташиладиган контейнерларга талаб катта бўлгани сабабли, худди шу контейнерлар қуруқ маҳсулотларни жўнатиш учун ҳам ишлатила бошланди. Контейнер оддийгина идиш сифатида ишлатилган, бу эса бутун жаҳоннинг турли нуқталарида контейнер ускуналари номутаносиблигини келтириб чиқарди.
• Нархлар пасая бошлаши билан Сувайш каналида форс-мажор ҳолат юз берди – бортида 20 минг контейнер бўлган Ever Given кемаси саёзликка туриб қолиб, канални тўсиб қўйди. Каналда 400 га яқин пароход тўпланиб қолган, уни кесиб ўта олмасди, бу эса яна жадваллар бузилишига олиб келди.
• Қанчалар парадокс бўлмасин, мева-сабзавотлар ва чуқур музлатилган маҳсулотлар ташиладиган контейнерларни улаш учун кемаларда ҳали-ҳануз етарли розеткалар мавжуд эмас. Шу муносабат билан биз квоталар жорий қила бошладик – ҳар бир мижозга пароходда маълум миқдорда розеткалар ажратилади, чунки, улар кўп эмас.

– Мева-сабзавотларни ташишда ҳарорат режимига амал қилиш ҳал қилувчи аҳамиятга эгами?

– Бу асосий омил. Масалан, банан + 2 ℃ ҳароратда ташилади. Агар портда уланиш имкони бўлмаса ва шу вақтда Эквадорда ҳарорат + 35 ℃ бўлса, маҳсулот сифати бузилади.

– Андрей, сиз логистика хизматлари нархи ва талаби контейнер бизнесининг сўнгги 50 йиллик кўрсаткичларидан ошиб кетганини айтяпсиз. Бу нимага олиб келиши мумкин?

– Чекланган миқдордаги товарлар нарх ошишига олиб келади, бу эса жаҳоннинг барча йўналишларида юк ташиш тарифлари ошиши муаммосини келтириб чиқаради. Бунда кўплаб мамлакатлардаги чекланган розеткалар, кемалар, контейнерлар ва узоқ вақт ушланиб қолишларнинг ҳам таъсири бор.

Кўпгина портларга узоқ вақт давомида кам юк ортилган ва улар узоқ йиллар модернизация қилинмаган, маблағ тикилмаган. Шунинг учун Хитой портлари 24/7 соат ишлайди, Америка портлари эса бундай ҳажмдаги юк контейнерларининг келишига тайёр эмас.

Шунингдек, портларни рақамлаштириш масаласи ҳам ечимини топмаган. Хизмат тизимлари ва ходимлар иш жараёнида рақамли тизимга ўтилишига тайёр эмас эди. Шу боис, бир гал Лос-Анжелес порти яқинида бортда умумий сиғими миллион контейнерлик 82 пароход туриб қолди, уларни тушириш учун жой йўқ эди. Ва шунга ўхшаш вазият жаҳоннинг кўплаб йирик портларида юз берди.

– Юкни портдан олиб чиқиш ҳам керак. Логистика муаммолари фақат портлардами?

– Covid-19 пандемияси билан боғлиқ чекловлар инсон омили инқирозига – автомобиль юк ташувларида зарур ҳайдовчилар сони етишмаслигига олиб келди. Мева-сабзавотларни ташишда бошқа давлатлар чегарасини кесиб ўтиш учун рухсат талаб қилинади. Улар бир йиллик квота сифатида берилади ва одатда, йил охирига бир неча ой қолганда муаммолар бошланади. Айтайлик, Польшага пиёз юкланган 300 та машинага талаб бор,  рухсатнома эса атиги 20 та –  демак, роппа-роса 20 та машина чиқиб кетади. Шунга кўра, таклиф бунда талабни қопламайди.

Буларнинг бари Украинада танқис бўлиб турган сабзавот базалари, омборларга қўшимча юкламадир. Киев яқинида А тоифасидаги чуқур музлатиш омборлари мавжуд – улар умумий ҳажмнинг тахминан 55%ини ташкил этади. Ҳудудларда бундай омборлар сони жуда оз ва қуйи тоифадаги омборлар ҳар доим ҳам мева-сабзавот маҳсулотларига мос келавермайди.

– Бутун жаҳон бўйлаб мева-сабзавот экспортининг истиқболлари қандай, у ўсадими ёки фақат нарх ошадими?

– Инфляция ва кўплаб маҳсулотлар нархининг ўсиш суръати оддий украиналик оладиган иш ҳақининг ўсиш суръатига мос келмайди. Айтайлик, Хитойдан помело мевасини етказиб бериш юк ташишнинг 4 дан 15 минг долларга ўсиши билан ошди ва бу, албатта, харидор оладиган помело нархига таъсир қилади.

Ўтган йили Дубайга Украина голубикаси экспорти 47 тоннани ташкил этган эди. Бу йил у Украина бозорида ҳам талабгир бўлди, шунинг учун юқори нархларни сақлаб қолишга муваффақ бўлинди.

Форс кўрфази ва Узоқ Шарқ мамлакатларига экспорт қилинадиган Украина олмалари контейнерлар ва кемаларда бўш жой етишмаслиги муаммосига дуч келмоқда. Биз пиёз экспорт қиладиган Бангладешдаги порт пандемия туфайли деярли тўхтаб қолди.

– Мева-сабзавот маҳсулотларини етиштирувчи украиналиклар ҳозирги вазиятда нима қилиши керак?

– Бугунги кунга қадар бутун логистика сектори бир вақтнинг ўзида тўрт муаммога дуч келди: тўхтаб қолиш, қайта ишга тушиш, ортиқча эҳтиёж, портларда тирбандликка тайёр эмаслик.

Автомобиль транспорти билан солиштирганда Украина портлари меъёрида ишламоқда – кирувчи товарларни тез жўнатиш учун юк ташиш жойлари ҳозирча етарли. Чекловлар контейнер линиялари томонидан кемадаги жойлар сони, контейнер ускуналари ва портга кирувлар миқдори бўйича ўрнатилади – уларнинг баъзилари бекор қилинади ва баъзи кемалар Одессани шунчаки четлаб ўтади.

Ҳозирча товарлар жўнатилишини кутиш керак, чунки, бунинг учун ресурслар топилиши лозим. Муаммони ҳал қилишнинг бир варианти – қўшни давлатлар билан Украина маҳсулотларини қуруқлик орқали ташиш учун шаффоф шартлар олишни кўпайтириш бўйича келишувлардир.

Сообщение Логистика чекловлари: тўпланиб қолган муаммолар оқими жаҳон савдосини издан чиқарди появились сначала на EastFruit.

Грузияда камдан-кам фермерлар заъфарон етиштиришади, аммо кўпчилик келгусида бу ишга қизиқиб қолиши мумкин, чунки, иқлим ўзгариши Ҳиндистоннинг Кашмири каби жаҳондаги йирик ишлаб чиқариш ҳудудларига салбий таъсир кўрсатмоқда. Грузия иқлими эса заъфарон  етиштириш учун мос. Грузияда илк бор заъфарон етиштирганлар бошқаларга намуна бўлишади, чунки, ушбу экин Грузия учун анъанавий маҳсулот эмаслигини ҳисобга олсак, кўпчилик уни етиштириш ҳақида аввал ҳеч эшитмаган.

EastFruit Грузияда органик заъфарон етиштирувчи –  Русудан Харабадзе хоним билан унинг тажрибаси ҳақида билиш учун боғланди.

– Нега органик заъфарон етиштиришга қарор қилдингиз ва бу ишни қачон бошладингиз?

— Менда бу ғоя Болқондаги халқаро ташкилотлардан бирининг вакили сифатида ишлаб юрган пайтларим туғилган. Ўшанда ташкилот маҳаллий аҳолининг мунозарали ерда заъфарон етиштиришини қўллаб-қувватлаган эди. Улар қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ўрганишди ва бозор анъанавий экинлар билан тўлиб-тошгани сабабли, заъфарон етиштиришга қарор қилишди. Мен ҳам Грузияда худди шундай мотивация билан ноанъанавий маҳсулот етиштириш учун заъфарон экишга қарор қилдим.

2018 йили Голландиядан органик заъфарон пиёзлари (Crocus sativus)ни харид қилдим ва Кахети вилоятининг Сагарежо шаҳрида заъфарон етиштиришни йўлга қўйдим. Аввалбошдан органик маҳсулот етиштиришга қарор қилган эдим, чунки, бозорда оддий заъфарон кўп, органик тури эса қадрланади ва талабгир.

Дастлабки сармоя тахминан 15 000 еврони ташкил этди, шундан 7 000 евродан ортиғи 50 000 бош заъфарон пиёзини харид қилишга сарфланди. Бу 1600 метр квадрат майдонга экин экиш учун етарли эди. Давлат дастури ёки агрокредит ҳисобидан молиявий кўмак бўлса, кўпроқ эккан бўлардим, лекин бизнес ғоям қўллаб-қувватланмади. Заъфарон – Грузия учун янги маҳсулот, шу боис, мен мулоқот қилган кишилар бу қандай бизнес эканлигини тушунишмади. Фақатгина банкдан стандарт истеъмол ссудасини олишга муваффақ бўлдим.

– Нега айнан Кахети ва Сагарежо? Заъфарон етиштириш учун қандай иқлим афзалроқ?

– Қарор қабул қилишдан аввал бир қанча вилоятларда бўлдим. Заъфаронни Грузиянинг шарқий қисмига эккан маъқул, у ерда иқлим нисбатан қуруқ. Ғарбий Грузиядаги Самегрело ёки Ажария каби намлик юқори бўлган ҳудудларда уни етиштириш қийин бўларди.

– Органик заъфарон етиштиришнинг асосий жиҳатлари нималардан иборат?

– Заъфарон етиштиришда тупроқ сифати жуда муҳим. Замбуруғли касалликларнинг олдини олиш учун уни яхшилаб дренажлаш керак. Бундан ташқари, биз органик маҳсулот етиштириш ҳақида гапирар эканмиз, бегона ўтлар ва зараркунандаларга қарши курашиш мураккаб вазифа. Мен зараркунандаларга қарши курашда органик воситалардан фойдаланаман, лекин бегона ўтларни қўлда олиб ташлаш керак. Органик заъфарон етиштириш бошқа ҳар қандай органик маҳсулот  каби кўп меҳнат талаб қилади, чунки, даладаги барча операциялар, жумладан, йиғим-терим ҳам қўлда бажарилади.

Бу экин экстремал ҳароратга чидамли, – 25 даражагача совуққа дош беради. Аммо заъфарон ўзгарувчан об-ҳавони ёқтирмайди. Буни ўз тажрибамдан келиб чиқиб айтяпман. 2020 йили октябрь ойи охирига бориб, об-ҳаво кутилмаганда ўзгарди, бу мавсумий гуллашнинг тўхташи ва ҳосил камайишига олиб келди.

– Йиллар бўйича маҳсулот етиштириш динамикаси қандай?

– Биринчи йили 1600 метр квадрат майдондан атиги 0,25 кг қуритилган заъфарон попугини олдим. Кейинги йили ҳосилдорлик 1,2 кг гача ошган бўлса, 2020 йилда об-ҳаво шароити туфайли 0,9 кг га тушди. Жорий мавсум йиғим-терими якунланди, лекин қуритиш жараёни ҳали охирига етгани йўқ. Бизнинг заъфарон қуритгич ускуналарсиз, хона ҳароратида қуёш нури тушмайдиган ерда қуритилади, лекин вақт ўтиши билан қуритгич-ускуна керак бўлади.

– Заъфарон ҳосилини йиғиб олишнинг ўзига хос хусусиятлари қандай?

– Заъфарон ҳосилини йиғиб олиш даври октябрь ойининг ўрталаридан ноябрь ойи ўрталаригача давом этади, бутун жараён қўлда бажарилади. Ҳосилни йиғиш ва заъфарон попугини олиш жараёнини якунлаш учун бизга ўрта ҳисобда уч ҳафта керак бўлади. Бу жараён бир неча ҳафта давом этади, чунки, гуллар аста-секинлик билан тушади. Биз ишчиларни гулларни тўғри теришга ўргатганмиз. Асосийси, гул тупроққа қоришишига йўл қўймасликдир, чунки, йиғим-теримдан кейин уларни ювиб бўлмайди. Заъфарон попугини олишда, минимал санитария қоидаларига амал қилинади.

– Бозорда органик заъфароннинг нархи қанча ва маҳсулотингизни қаерда сотасиз?

– Маҳаллий бозорда жами ҳосилнинг кичик партияларинигина сотаман. Қуритилган заъфарон сифатини йўқотмай, 5-6 йил сақланиши мумкин бўлгани учун сотишга шошилмайман. Ҳозир декабрь ойида тайёр бўладиган органик сертификатни кутяпман.

Маҳаллий бозорда бир грамм заъфарон нархи 50 лари (16 доллар), оддий Эрон заъфаронининг бир грамми эса 35 лари (11 доллар) туради. Европа бозорларида органик заъфароннинг тахминий нархи кг учун 15 000 евро (16 927 доллар)гачадир. Келгуси йили ҳосилни, асосан, Исроил ва Франция, Голландия каби Европа мамлакатларида сотишни режалаштиряпман – Голландияда заъфарон пиёзи етиштирилади, лекин унинг ўзини эмас. Мен  Грузиядан органик заъфарон сотиб олишга қизиққан Исроил фармацевтика компанияси билан боғландим. Катта эҳтимол билан, келгусида фармацевтика бозорига маҳсулот етказиб беришни давом эттираман.

— Заъфарон етиштириш учун касбий билим ёки агроном маслаҳати керакми?

– Болқонда ишлаб юрган пайтларим испаниялик мутахассисдан сабоқ олдим ва барча керакли билимларни эгалладим. Органик ўғитлар ёки зараркунандаларга қарши воситаларни танлашдагина менга профессионал ёрдам керак. Заъфарон етиштириш бўйича илгари тажрибаси ёки билими бўлмаган ҳар бир киши экишдан аввал ушбу экинни ўстиришнинг ўзига хос хусусиятларини ўрганиб олиши керак.

– Келгусида қандай режаларни амалга оширмоқчисиз, маҳсулот етиштириш даражасини қанчага етказмоқчисиз?

– 2022 йилнинг баҳор фасли якунида заъфарон пиёзларини янги тупроққа кўчириш учун қазиб, ажратиб олишни режалаштиряпман. Янги майдон 1 600 метр квадрат ўрнига 1 гектарни ташкил этади, чунки, заъфарон пиёзи тупроқда кўпаяди. Ҳар тўрт йилда бир марта бўлиниб, қайта экилиши керак. Умид қиламанки, 2022 йилда ҳосил камида икки баробар ортади. Ҳосил ҳар йили кўпайиб бораверади. 2022 йилги мавсумдан бошлаб, ушбу маҳсулотни етиштириш даромадли бўлади.

Сообщение Грузиялик тадбиркор: «Жаҳон бозорида заъфароннинг оддий тури кўп, аммо органик заъфарон юксак қадрланади ва жуда талабгир» появились сначала на EastFruit.

Татьяна Бордиян ва Наталья Мурса узоқ вақтдан бери резаворлар бизнеси билан шуғулланишади, ишни чаканда плантациясидан бошлашган. Улар бундан олти йил аввал, Молдовада ушбу резавор экиннинг илк плантацияси пайдо бўлганида уни етиштириш ҳақида ўйлашган.

Татьяна 2014 йили 10 гектар ерда биринчи Молдова голубикасини етиштирувчи Lolly Berry асосчиси Юрий Тарай билан мулоқот қила бошлади. Ва Юрий Америкага кўчиб ўтишга қарор қилганида улар Lolly Berryни сотиб олишди. Ва икки тадбиркорнинг шарофати билан Молдовадаги «голубика бизнеси» иккинчи имкониятга эга бўлди.

Плантацияга қўшимча суғориш тизими ўрнатилиб, 13 гектарга кенгайтирилди. Корхона бугун ҳам ички бозорга сифатли ва мазали резаворлар етказиб беришда давом этмоқда. Келажак учун режалар жуда катта. Татьянанинг таъкидлашича, ҳозирги кунда Lolly Berryнинг ҳаммуаллифлари ёш плантация барпо этиш лойиҳаси устида ишлашмоқда.

– Молдовада голубика бизнесини йўлга қўйиш осонми? Қандай қийинчиликларга дуч келдингиз?

– Бу жуда қийин, чунки, маҳаллий ер (камдан-кам истиснолардан ташқари) голубика етиштиришга мос эмас, айниқса, рН даражаси каби параметр учун. Компаниянинг аввалги эгаси Страшень туманида голубикага сал мос келадиган ерни топган. Аммо у Украина ва Беларусдан жуда кўп торф импорт қилишига тўғри келган. Ҳандақлар қазилган ва улар муайян нисбатдаги торф, қарағай тарашаси ва қум аралашмаси билан тўлдирилган. Ушбу тупроққа Польшадан келтирилган голубика кўчатлари экилган. Булар жуда мураккаб ва яхшигина маблағ талаб этадиган операциялардир.

– Сиз, асосан, янги узилган меваларни сотасизми ёки музлатилганини? Нарх сиёсатингиз қандай?

– Биз голубикани сархил ҳолатда сотишга ҳаракат қиламиз, чунки, шунда у янада мазали ва фойдали бўлади. Тўғри, резавор  озуқавий қийматини шок усулида музлатилганда ҳам йўқотмайди. Фақат уни смузи ёки бўтқалар тайёрлашда ишлатган маъқулроқдир. Биринчи марта музлатилган голубикани сотишга ҳаракат қилиб кўрганимизда талаб таклифдан юқори бўлди. Кейин биз ҳар йили голубика ҳосилининг бир қисмини музлатишга қарор қилдик. Сархил резавор билан солиштирилганда нарх борасида деярли фарқ йўқ. Сўнгги бир неча йил ичида биз нарх сиёсатимизни ўзгартирдик, чакана нархларни 250 ($ 14,2 / кг) дан 150 лей / кг (8,5 $ / кг) гача пасайтирдик. Молдова голубикаси харидор учун ҳамёнбопроқ бўла бошлади ва бозор талабини оширди.

– Кўпгина фермерлар ишчи кучини ўта муҳим масала деб таъкидлашади. Сизнинг ҳолатингизда ишлар қандай кетмоқда, чунки, голубика ҳосилини йиғиш ҳам қўлда амалга оширилади, шундай эмасми?

– Ҳа, голубикани фақат қўлда йиғамиз, чунки, у аста-секин пишади. Лекин шу пайтгача ишчи кучи билан боғлиқ муаммога дуч келганимиз йўқ, барқарор меҳнат жамоаси борлиги учун нафақат йиғим-терим мавсумида, балки йил давомида кўпчиликни иш билан таъминлашга ҳаракат қиламиз. Қишда одамлар хорижга кетмай, шу ерда қолиши учун моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлаймиз. Ишчиларнинг аксарияти қўшни қишлоқлардан.

– Айни пайтда қандай муаммоларга дуч келяпсиз? Мамлакатда бу бизнеснинг қандай рисклари бор?

– Энг катта муаммолардан бири ишлаб чиқариш тажрибаси етарли эмаслигидир. Биз тез-тез Польша ёки Украинага саёҳат қилишимизга тўғри келади. Резавор профилининг малакали агрономлари хизматидан фойдаланиш имкониятига эга бўлган плантациялар эгалари – ҳамкасбларимиз билан маслаҳатлашамиз.

– ЕТТБ қандай ёрдам кўрсатди?

– Консалтинг хизматлари учун уч йил давомида грант олдик, бу ўтган йили биз учун катта ёрдам бўлди. Экин майдонини кўпайтиришга қарор қилдик. Бунинг эвазига келажакда маҳсулот кўпаяди, резавор импортёрлари билан янада самарали рақобатлаша оламиз.

– Келажакдаги режаларингиз қандай?

– Бизнесни кенгайтиришда давом этамиз. Янги плантация ҳозиргисидан бироз фарқ қилади – илдизни озиқлантириш учун бироз кўпроқ торф солинади. Суғориш тизими марказий компьютерга уланади, тизим сув таъминоти ҳажми ва вақтини таҳлил ҳамда назорат қилади.

Шунингдек, биз тупроқ намлигини сақлайдиган, буғланишга йўл қўймайдиган агротола ёки агротекстилдан фойдаланамиз. Умид қиламизки, бу сувни тежашга ёрдам беради. Қайта ишлаш ҳақида ҳали ўйламадик – ҳозирча сархил маҳсулотлар бозори учун ишлаяпмиз ва маҳсулотни музлатяпмиз. Қайта ишлаш шакар ва баъзи консервантларсиз бўлмайди. Шунинг учун бу масалага эътибор қаратмаяпмиз.

– Лойиҳаларингиздан бири –  туннелларда голубика етиштиришнинг янги Америка технологиясини жорий этиш. Бу қай тарзда ва қачон содир бўлади?

– Кенг маънода бу «эртанги кун орзуси». Янги Америка технологияси голубикани иссиқхоналардаги каби туннелларда етиштиришга  мўлжалланган. У тувакларда ўстирилади ва камроқ торф сарфланади. Об-ҳаво шароитларига боғлиқлик ҳам минимал даражададир. Резавор шакар тўплаши, ўз вақтида пишиши учун қуёш нури муҳим. Биз бунинг учун сармоя киритишни, хорижда билим олишни режалаштирмоқдамиз. Шу билан бирга, истеъмолчилар учун мақбул нарх даражасини сақлаб қолишга ҳаракат қиламиз.

– Янги савдо бозорларига чиқиш ва экспортни режалаштиряпсизми?

– Мақсадимиз Молдова бозорини янги маҳаллий резаворлар билан тўлдириш, ҳозирча шунинг устида иш олиб боряпмиз. Келгуси бир неча йил давомида ишлаб чиқариш ўсиши билан Европа Иттифоқи ва РФ бозорларига маҳсулот етказиб беришни кенгайтирамиз. Шунингдек, ҳар гектардан 5-7 тоннага яқин ҳосил олишимиз керак, мос равишда компанияга қарашли 13 гектар ер 65-91 тонна ҳосил бериши лозим, бироқ, ўтган йили атиги 20 тонна ҳосил олдик.

– Ҳатто ички бозорда ҳам рақобат мавжуд. Сизнинг рақобат борасидаги афзалликларингиз қандай?

– Энг катта рақобатчилар – руминиялик резавор импортёрларидир. Лекин бизнинг маҳсулот ҳар доим янги узилган ҳолатда бўлади. Мисол учун, бугун йиғилса,  шу кеча совутилади, эртаси куни эса чакана савдо тармоғидан ва истеъмолчи дастурхонидан жой олади. Бу йил бизнинг голубика Руминиядан импорт қилинганига нисбатан арзонроқ бўлди. Голубика нафақат Молдовада, балки кўплаб Европа мамлакатларида ҳам қиммат саналадиган премиум- сегмент резавори ҳисобланади. Бизда у  малина ёки маймунжон сингари нархда бўлмайди, албатта. Аммо голубика ҳам молдовалик оддий истеъмолчи учун ҳамёнбоп бўлишини хоҳлаймиз. Мижозларимиз мамнун бўлса, деймиз.

– Голубикадан ташқари, чаканда ҳам етиштирасиз. Уни қандай сотасиз ва келажакдаги режаларингиз қандай?

– Чакандани ижтимоий тармоқлар, дўконлар тармоғи орқали сотамиз ва, албатта, баъзи ресторанлар уни «мавсумий чой» учун харид қилишади. Бизнинг резаворларни сотиб олиш истагида савдогарларнинг ўзи биз билан боғланди. Чаканда экилган майдон (36 га) голубикадан (13 га) каттароқ. Ҳозирча биз уни сархил ёки музлатилган ҳолатда, қайта ишламасдан сотяпмиз. Чаканда музлатилмаса, 42 соат ичида оксидланишни бошлайди. Уни новдалари билан кесиб оламиз, ҳосил йиғиб олингач, икки-уч соат ичида музлатиб қўямиз. Ҳосил мартгача сотилади. Ҳозир ушбу плантацияни (Clara, шунингдек, Маra ва Dоrа навлари билан) кенгайтириш устида ишлаяпмиз.

Сообщение Молдованинг Lolly Berry компанияси нишали резаворларни муваффақиятли етиштирмоқда появились сначала на EastFruit.

2021 йилги Картошка куни (Potato Day) бутун жаҳон картошка етиштирувчиларининг узоқ вақт ёдида қоладиган бўлди. Сенсациялар етарлича – тадбир давомида ботаник уруғдан етиштириш мумкин бўлган гибрид картошка тақдим этилди. Нега гибрид картошка мавзуси машҳурлик чўққисига чиққанлигини HZPSнинг Украинадаги ваколатхонаси директори Игор Чечитко EastFruitга берган эксклюзив интервьюсида сўзлаб берди.

– Яқинда HZPS компанияси ботаник уруғдан етиштириладиган гибрид картошкани яратди ва уни 2021 йилги Картошка кунида тақдим этди. Ушбу сабзавотнинг ўзига хослиги нимада? Янги гибрид Европада қандай қабул қилинди ва у Украина учун нечоғли истиқболли?

– Аввало шуни қайд этиш керакки, ботаник уруғлардан (умумқабул қилинган номи –   true seed potato (ТSP) картошка навларини яратиш бўйича тадқиқотлар жаҳон бўйича ХХ асрнинг 70 йилларида бошланган.

Хўш, гибрид нимаси билан қизиқ бўлиши мумкин? Тасаввур қилинг-а, гектарига бир неча тонна картошка экиш ўрнига, сиз фақат бир неча юз грамм уруғ қадайсиз. Тежамкорликми? Албатта!

Давом этамиз. Логистика. Ҳатто 10 гектар майдонга экиш учун ҳам далага 30 тоннага яқин уруғлик картошка етказиб бериш керак. Ботаника уруғларини эса шунча ҳудудга «чўнтакда» олиб келиш мумкин.

Кейингиси – экиш тезлиги. Ўсимликларнинг бир хил жойлашувини таъминлаш учун анъанавий экишда иш тезлиги соатига беш-олти  километрни ташкил қилади. Майда уруғли экинларнинг дражеланган уруғлари эса камида икки баробар тезликда экилади.

Муҳим афзаллик шундаки, аксарият картошка касалликлари ботаник уруғлар туфайли юқмайди, яъни, уруғлик материалининг фитосанитар тозалигини сақлаш экиладиган тугунакдан кўра бир неча баравар осонроқдир.

Ва охиргиси, ботаник уруғлар –  кўпайишнинг генератив усули бўлганлиги сабабли, уларни гетерозисда ишлатиш мумкин бўлади, шунинг учун ҳам у «гибрид картошка» номини олган.

Сўнгги 10-20 йил ичида бу йўналишдаги тадқиқотлар картошкага эътибор қаратилаётган деярли барча мамлакатларда фаоллашди. Бундан 10-15 йил аввал ҳатто бир нечта шундай навлар яратилган, аммо улар саноат ишлаб чиқаришига киритилмаган ва дала-ҳовли томорқасидаги «экзотика»лигича қолаверган.

Ҳозирги вақтда HZPSда ишлаб чиқариш синовларидан ўтган гибрид картошка шакллари яратилди.

«Гибрид картошка» қайси мамлакатларда қизиқиш уйғотиши мумкин? Биринчидан, булар етарли даражада суғориш имкониятига эга бўлган ва логистика жуда қимматга тушадиган ҳудудлардир.

– Potato day – 2021 ниҳоясига етди. Бирор шов-шувли тақдимот, баёнот ва тажрибалар бўлдими? Жаҳон картошка етиштирувчилари нималарни таклиф қилмоқда ва украиналиклар нималарга ҳозир бўлиши керак?

– Албатта, тадбирнинг асосий сенсацияси гибрид картошка мавзуси бўлди. Нидерландияда учта компания уни етиштириш усулларини ишлаб чиқмоқда. HZPS гибрид картошка шаклларини яратишга муваффақ бўлди, улар Нидерландия ва жаҳоннинг баъзи мамлакатларида синовдан ўтказилмоқда.

Тестлар муваффақиятли якунлангачгина ушбу намуналар ҳозирги селекцион рақамларини эмас, балки ўз номини олади.

Айтмоқчиманки, HZPS Potato Day – 2021 давомида  тадбиримизнинг барча иштирокчилари гибрид картошкадан татиб кўриш имкониятига эга бўлишди. Таъм жиҳатидан унчалик катта фарқ йўқ – у ҳам оддий картошка кабидир.

Тадбирнинг бошқа асосий тақдимотлари ҳақида гапирсак. Маркетинг бўлимимиз раҳбари Мichiel ten Duisнинг @EvenGreener номли янги концепцияси тақдимоти жуда қизиқарли бўлди. Унинг мазмун-моҳияти қурғоқчилик ва касалликларга чидамли, сувдан унумли фойдаланишга қодир, яхши сақланиш хусусиятига эга бўлган навлардан фойдаланиш орқали картошка етиштиришни кўпайтиришдир. Бу омилларнинг бари картошка етиштиришда ресурсларни сезиларли даражада тежаш ва замонавий картошкачиликнинг атроф-муҳитга босимини камайтиришга ёрдам беради.

Барқарор қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш тизимини ривожлантириш бўйича ишчи гуруҳи раҳбари Мартин Кропффнинг тақдимоти жуда долзарб бўлди. Тушунамиз, инсоният популяцияси, айниқса, жаҳоннинг айрим мамлакатларида бундан буён ҳам ўсишда давом этади.

Ва картошка озиқ-овқатлар орасида одамлар эҳтиёжини қондира оладиган энг яхши экинлардан бири бўлиб қолаверади. У экологик жиҳатдан қулай ўсимлик ва турли-туман ҳудудларда етиштириш мумкин. Картошканинг қуруқ вазнини ҳосил қилиш учун гуруч ва кўплаб донли экинларга қараганда камроқ сув керак бўлади. Чорвачиликни гапириб ўтиришга ҳожат ҳам йўқ. Шунинг боис, бизнинг шиорларимиздан бири – бу дунёни озиқлантириш Feeding the World)дир.

– HZPS ҳар йили янги навларни тақдим этади, энг сўнггиси «Луcинда» – ўртапишар, стрессга чидамли нав. Украина фермерлари янги маҳсулотни қандай қабул қилишди?

– «Луcинда» – ҳақиқатан ҳам, жуда ажойиб нав, аммо янги. Украина фермерига унинг ўзи шахсан биладиган бошқа ишлаб чиқарувчилардан ижобий фикрлар олиш жуда муҳим. Биз ҳеч қачон етарлича ўрганилмаган янгиликни эълон қилиш учун шов-шув кўтармаймиз. Аммо шуни айтмоқчиманки, бу йил «Луcинда» уруғлик картошкасини сотиб олган барча фермерлар мамнун бўлишди. Шунинг учун биз талаб ошишини кутмоқдамиз.

– Ҳар бир картошка навининг ўзига хос агротехникаси бор, у вақт ва иқлим муаммолари таъсири остида ўзгаришларга учрадими?

– Нав агротехникасига муайян даражада тузатишлар киритиш мумкин. Ахир, ўртача ҳаво ҳарорати ўзгаради, вегетация даврида намлик миқдори ўзгариб туради ва фермер, бунга, албатта, эътибор қаратиши керак.

Шу билан бирга, нафақат иқлим, балки озиқ-овқат бўйича хоҳиш-истаклар ва бозор талаблари ҳам ўзгариб бормоқда. Шунинг учун, 10 йил олдин бизнинг Украина линиясида бўлган алоҳида навларни ҳозирги кунда олиб ташлашга мажбур бўлдик.

Мисол учун, энди биз аста-секин стрессга бардош бермайдиган навлардан воз кечмоқдамиз ва тугунаклар ўсиши динамикаси тез, стресс ва қурғоқчиликка чидамли навларга эътибор қаратамиз.

Биз уларнинг айримларини етиштиришнинг зоналар бўйича тақсимланишига ҳам қисман тузатишлар киритамиз. Агар сизнинг нав агротехникасини ўзгартириш ҳақидаги саволингизга жавоб берсак, бу, ҳаммадан ҳам экиш зичлиги ва ўғитлар коррекциясига дахлдор.

– Сизнинг навларингиз, яхши ва ҳосилдор навларингиз прогноз қилинган ҳосилни бермагани (улар шунчаки муайян бир ҳудудга мос келмагани боис) учун танбеҳларга дуч келган пайтларингиз бўлдими?

– Бизнинг асосий вазифамиз қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчиларини сифатли  картошка экини билан таъминлашдан ташқари, фермерга ўз майдони учун энг мақбул навлар бўйича маслаҳат беришдан иборат. Бу ерда тупроқ турлари, ёғингарчилик прогнозлари, вегетация давридаги энг юқори ҳароратлар, фермер хўжалигининг технологик парки, энг машҳур етиштириш схемалари ва картошка сақлаш омборлари сиғими ҳисобга олинади.

Исталган натижага эришиш имконини бермайдиган ёки бирор муаммо туғдирадиган навларни тавсия қилмаймиз. Мисол учун, бизда «Мемфис» ва «Сильвана» каби ажойиб навлар бор. Улар юқори ҳосилдорликка эга, жазирамага бардошли ва қурғоқчиликка чидамли. Аммо бу навлар яхши вентиляция ва сифатли сақловни талаб этади, чунки,  кумушранг қўтир касаллигига сезгирдир.

Корхонада замонавий сақлаш омбори мавжуд бўлса, хавфни минималлаштириш учун шунинг ўзи етарли.

Қолаверса, агар фермер бу навларнинг экин материалини учинчи шахслардан сотиб олган бўлса-ю, уларнинг биологик хусусиятларини тушунмаса, тўғри етиштириш ёки сақлашни таъминлай олмаса – қандай қилиб бунинг учун биз жавобгар бўламиз?

Биз бутунлай очиқмиз, алоқа ўрнатиш учун маълумотларимиз мавжуд – марҳамат, мурожаат қилинг, маслаҳатлашинг. Биз ҳар бир буюртмачига навнинг биологик ўзига хосликлари, уни етиштириш техникасини тушунтириш, шунингдек, вегетация даврида даврий назоратни амалга ошириш учун бор куч, вақт ва ресурсларимизни сарфлаймиз.

– Украина катта давлат ва тупроқ ҳамма жойда ҳар хил, унинг барча тури ҳам бир хил навга мос келаверадими?

– Бу, энг аввало, картошка навига боғлиқ. Мисол учун, «Коломба»,» Луcинда», «Эвора»,» Таурас», «Cаррера» навларини деярли бутун Украина бўйлаб ва ҳар қандай тупроқда ўстириш мумкин.

Жуда оғир тупроқлар учун, масалан, «Фламенко» ёки «Сагита» навларини тавсия этмаймиз.

«Сифра» қора тупроқда ҳам, енгил тупроқда ҳам етиштириш учун энг яхши навлардан бири. Аммо суғорилмаган қурғоқчил ҳудудларда ўстиришда эҳтиёт бўлиш керак; ёмғир кам бўлган қумли тупроқларда унга сув етмайди.

– Ўтмишдош экинлар картошка етиштириш ва сабзавотнинг ҳосилдорлиги учун нечоғли муҳим?

– Картошка – ўтмишдош экинларни танлашга жуда сезгир ўсимлик. Биз ҳаммамиз, масалан, дуккаклилар яхши ўтмишдош ҳисобланишига ўрганиб қолганмиз. Дарҳақиқат, аксарият экинлар учун шундай. Аммо картошкага келсак, соя каби ўтмишдошга жуда эҳтиёт бўлиш керак.

Кўпинча, соя етиштириш учун ишлатиладиган баъзи гербицидлар картошкага токсик таъсир кўрсатади, бу эса ҳимоя тизимини янада эҳтиёткорлик билан ишлаб чиқишни талаб этади. Шунингдек, дуккакли экинларнинг қолдиқлари маълум шароитларда қўтир касаллиги ривожланишига сабаб бўлиши мумкин. Шу боис ҳам, ўтлоқ ва экин қолдиқларини йўқ қилувчи воситаларни кўриб чиқиш ва улардан фойдаланиш лозим.

Аксарият ўт-ўланлар кўплаб экинлар учун ажойиб ўтмишдош бўлиб, улар тупроқ зараркунандалари, хусусан, қурт личинкаси ривожланиши учун яхши шароит яратади, шу боис, бу масалага етарлича эътибор қаратиш керак.

Донлар, умуман олганда, картошка учун яхши ўтмишдош ҳисобланади. Аммо кўп миқдорда ҳосил қолдиқлари мавжуд бўлса, тугунакларда қўтир муаммоси пайдо бўлиши мумкин. Шунинг учун, донли ўтмишдошлар ҳосилини йиғиб олгандан сўнг ишончли ва синалган ўтлоқ деструкторларидан фойдаланишни маслаҳат берамиз.

Айтганча, донли ўтмишдошларнинг яна бир афзаллиги – картошка экишда назорат қилиш жуда қийин бўлган икки паллали бегона ўтларни максимал даражада йўқ қилиш хусусиятидир.

Кўпинча, картошка маккажўхоридан кейин экилади. Унинг ҳатто тупроққа ижобий таъсири ҳам сезилиши мумкин. Чунки, маккажўхорининг чуқур илдиз тизими картошка учун муҳим бўлган шудгоростини тешиш хусусиятига эга.

Бироқ, донли маккажўхори кеч йиғиб олинади ва жуда кўп ҳосил қолдиқлари бўлади. Бу даврда тупроқ ва ҳаво ҳарорати анча пастлаганлиги сабаб, микрофлора деярли ишламайди ва ўтлоқ деструкторидан ҳам фойда йўқ. Бу яна қўтир ривожланишига ҳисса қўшиши мумкин.

– Корхонангиз хизматларидан бири – агроконсалтинг – картошкачилик корхонасини нолдан ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш. Украиналик картошка етиштирувчилар тез-тез кўмак сўрашадими? Ёки бизнинг деҳқонларимиз кўп ҳолларда ҳамма нарсани ўзлари режалаштиришадими?

– Фермерларимиз учун имкон қадар фойдали бўлишга интиламиз. Кўпинча, технология ишлаб чиқишни биз муайян бир навни етиштиришнинг асосий акцентларидан бошлаймиз. Фермернинг илтимосига кўра, биз уни ўғитлаш ва ҳимоялаш билан ўсиш схемасини тузиб беришимиз ёки технологик харита ишлаб чиқишимиз мумкин.

Албатта, бизга доимий равишда картошка етиштирувчилар саволлар ёки технологик ёндашувлар бўйича фикр алмашув мақсадида қўнғироқ қилишади. Мавсум давомида барча хўжаликларга, албатта, боришга ҳаракат қиламиз. Одатда, ҳар бир вегетация даврида 2-3 марта борилади.

– Бу йил жаҳонда картошка инқирози кузатилмоқда – қўшни мамлакатларда ҳосил етишмаяпти, нархлар ҳам ошди. Бу Украина картошкасига экспорт борасида муайян бир имконият берадими?

– Картошка экспорти фермерларимизни қийнаётган оғриқли мавзулардан биридир. Аммо ташқи бозор учун картошканинг ўзи эмас, балки муносиб сифат, партияларнинг бир хиллиги, келишилган етказиб бериш жадвали, мувозанатли нарх, одатий қадоқлаш ва, эҳтимол, сертификатлаш билан уйғунлик қизиқ.

Аслида, хўжаликларимизнинг бир нечтасигина бу шартларни бажаришга тайёр. Давом этамиз. Агар божхона иттифоқи мамлакатлари ҳақида гапирадиган бўлсак, улар Украинага чексиз ҳажмда картошка экспорт қилиши мумкин, аммо биз уларга картошкани фақат сертификатланган «бўш ер»лардан экспорт қила оламиз.

Агар Европа Иттифоқи мамлакатларини оладиган бўлсак, улар ҳам Украинага  чексиз миқдорда экспорт қилиши мумкин. Лекин… Бизнинг картошка учун Европа Иттифоқига йўл, аслида, ёпиқ. Шу сабабли, Беларусь ёки бошқа жойга юборилаётган картошканинг кам сонли арзимас партиялари бизнинг картошка бозоримизни сезиларли даражада енгиллаштира олмайди.

Шу маънода картошкани экспорт  жойидан ўтказиш учун тармоқ ассоциацияси ва давлат муассасаларининг комплекс саъй-ҳаракатлари талаб этилади.

Сообщение Картошкачиликда инқилоб: тонналаб тугунак ўрнига бир ҳовуч уруғ появились сначала на EastFruit.

Рақамлаштириш Европа майдонлари бўйлаб дадил кириб келмоқда ва энди Украина остоналарига етиб келди. Фермерлар ўз фаолиятида қандай янги йўналишларни очдилар ва ҳозирги пайтда Европада қайси картошка навлари оммалашган? “Агрико Украина” компанияси директори Николай Гордийчук EastFruit билан суҳбатда ана шу саволларга жавоб берди.

— Шу кунларда Нидерландияда Potato Day 2021 тадбири бўлиб ўтди. Ушбу воқеа, шубҳасиз, Европада картошкачилик соҳасидаги трендларни яратади. Номи дунёга машҳур ушбу анжуманнинг бу йилги тадбирларида қандай янгиликлар бўлди? Қайси янги навлар меҳмонларни лол қолдирди?

— Ҳар йилги Potato Day анжуманини картошка билан шуғулланувчи кўплаб инсонлар интиқлик билан кутадилар. Ҳозир Нидерландияда дунёнинг 80 дан ортиқ мамлакатидан етиб келган ишлаб чиқарувчилар ва фермерлар жам бўлган. Шахсан ўзим ушбу тадбирга 15 йилдан буён ташриф буюраман.

Пандемия сабабли бу йил айримлар фақат онлайн режимда иштирок этишга қарор қилди. Agrico компанияси вакиллари анжуманда аралаш форматда қатнашишни режалаштирган. Бу йил Potato Day меҳмонлари иккига бўлинди ва битта ҳудудда бир вақтнинг ўзида жуда кўп одам тўпланиб қолмаслиги учун улар тадбирларда бошқа-бошқа кунларда иштирок этдилар.

Potato Day – мулоқот ва тажриба алмашиш имконияти билан бирга компаниялар ва селекционерлар ушбу мавсумда таклиф қилаётган янгиликлардан бохабар бўлиш учун ҳам шароит яратади.

Бу Европа реестрига киритилган янги навларни билиш имкониятидир. Сиз бу ерда ҳосилдорлик борасида етакчиликни қўлга киритган навлар ёки муайян номинацияда, масалан, тўрхалтага энг мос келувчи нав ҳақида эшитасиз. Чунончи, бугунги кунда фри сифатида қайта ишланадиган ва тўрхалтада қадоқлашга мўлжалланган навларга катта эътибор қаратилмоқда.

Agrico нисбатан янги бўлган иккита навни тақдим этди ва улар тадбир қатнашчиларининг эътиборини тортди. Бу навлар қадоқлаш учун мослаштирилган “Жолин” нави ҳамда органик етиштириш учун “Фенна” навидир. Шунингдек, Agrico томонидан Европа бозорига таклиф қилинаётган, картошкани қайта ишлаб, фри ишлаб чиқаришга мўлжалланган янги – Вавилон нави ҳам тақдим этилди.

Иссиқ ҳарорат ва қурғоқчиликларга бардошлилиги билан ажралиб турувчи, ҳосилдорлиги юқори бўлган навларга аввалгидек алоҳида аҳамият қаратилди. Бу йўналишда биз “Парадизо” навини намойиш қилдик. Касалликларга чидамли бўлган ва биологик етиштириш учун яроқли навлар ҳам катта қизиқиш уйғотмоқда. Agrico ана шундай картошка турларидан бири бўлган “Алюэтт” навини тақдим қилди. Ҳар иккала нав ҳам Навлар реестрига киритилган бўлиб, Украинада етиштириш учун яроқлидир.

Тадбир ўтказилган икки кун учрашувлар, фикр ва тажриба алмашинувига бой бўлди. Шу билан бир қаторда, анжуман бошқа мамлакатларда ўзига хос хусусиятлари билан ном чиқарган янгиликларни кўриш имконини берди.

Хусусан, биз Польшада оқ этли навлар оммалашиб бораётганини кўрдик. Бизда аллақачон эътибордан четда қолиб кетган навларга ҳозир Польшада талаб кескин ортиб кетган. Масалан, Эроу ва Воларе навлари.

Польша селекцияси ўз вақтида айнан шу навларга диққатини қаратган ва одамлар оқ этли мана шундай картошка турларига ўрганиб қолишган. Бу менинг шахсий фикрим. Украина ва Европада сариқ ёки ҳатто тўқ сариқ этли навларни кўпроқ ёқтиришади.

— Бир пайтлар бинафшаранг картошка бозорда роса оммалашган эди. Бундай машҳурлик ҳозир ҳам сақланиб қолганми?

— Ҳа, бинафшаранг картошка ўз вақтида анча машҳур бўлганди. Аммо бундай шуҳрат бозорнинг эмас, балки маркетинг иши натижаси эди. Кўп одамлар шунчаки уни тотиб кўриш учун бир-икки марта сотиб олган. Кейинчалик, янги навга бўлган қизиқиш сусайгач, бинафшаранг картошка яхши сотилмай қолди.

Одатда бундай навларга ресторанлар харидор бўлади. Улар бинафшаранг картошкадан муайян таомларни безашда фойдаланишади. Ҳозир у жуда кам ҳажмларда етиштирилмоқда. Бинафшаранг картошканинг савдо ҳажмлари ҳақида гапирадиган бўлсак, у бозорнинг 1 фоизига ҳам бормайди. Бугунги кунда унга бўлган талаб анча паст.

— Potato Day мавзусига қайтадиган бўлсак, учрашувлар давомида картошка етиштирувчилар учун муҳим бўлган шов-шувли бирор гап айтилдими?

– Шов-шув кўтарадиган бирор нарса бўлди, дея олмайман. Potato Dayнинг энг муҳим жиҳати шу бўлдики, соҳа одамлари сўнгги икки йилдан буён илк марта ниҳоят бир жойга йиғилдилар. Бу бизга бир-биримиз билан юзма-юз кўришиб мулоқот қилиш имкониятини қадрлашимиз кераклигини кўрсатиб қўйди. Биз ҳар йили ўтказиладиган учрашувларимизга ўрганиб қолгандик, ҳар сафарги тадбирга учиб келардик ва шундай бўлиб қолади, деб ўйлар эдик. Бироқ пандемия туфайли ҳаммаси ўзгариб кетди.

Менда кучли таассурот қолдирган яна бир жиҳат, бу – Европада картошкачилик соҳасини рақамлаштириш жараёнлари.
Фермерлар ҳосил етиштиришда далаларнинг электрон контуридан тортиб то ўғитни тупроқ таҳлилларига мувофиқ равишда беришгача – турли смарт воситалардан тобора кўпроқ фойдалана бошладилар.

Бу ерда ўғитни майдалаб бериш назарда тутиляпти.

Тупроқнинг физик-кимёвий кўрсаткичларидан келиб чиқиб суғориш технологиялари тўғрисидаги маълумотлар фаол қўлланилмоқда, қолаверса, қанча миқдорда ва қачон суғориш лозимлигини кўрсатувчи датчиклар даланинг ҳамма жойига ўрнатиляпти.

Мени таажжубга солган энг катта нарса шуки, Европада навларга бўлган муаллифлик ҳуқуқига риоя этилиши қаттиқ назоратга олинди. Европа компаниялари ГМОларни қўллаб-қувватламайди, шу боисдан, биз Украинага олиб келаётган барча навлар ГМОдан ҳолидир.

Бундай навни етиштириб чиқариш учун, агар анъанавий, классик йўлдан борилса, 12 йил талаб этилади. Аммо пировардида минглаб потенциал навлар орасидан биттасигина тижоратлаштирилади. Бироқ, бу вақт ичида селекционер кун кечириши ва оила боқиши ҳам керак.

Одатда, тадқиқотлар ўтказиш ва янги нав яратиш харажатлари тижоратлаштириб бўлинган навларни сотишдан тушадиган муаллифлик даромадлари ҳисобига қопланади.

Шу сабабли, Европанинг Agrico, HZPC ва Европлант компаниялари Breeders Trust деб номланган компания ташкил қилдилар. У ўсимлик навларига бўлган муаллифлик ҳуқуқларидан фойдаланиш ва бунинг учун ҳақ тўлаш, шунингдек, ушбу ҳуқуқларнинг бузилиши билан боғлиқ масалалар билан шуғулланади.

Рақамлашиш мавзусига қайтадиган бўлсак, илгари дрон дала устидан учиб ўтган вақтда иловалар шунчаки бу ерда картошка ўсаётганини кўрсатар эди холос. Буни дрон ёрдамида олинган фотосуратлар ёрдамида кўриб олиш мумкин эди. Энди эса у ёки бу дала майдонида картошканинг қайси нави ўсаётганини 98 фоиз аниқлик билан кузатса бўлади.

Бунинг учун Европада “Фонтане”, “Аризона”, “Дитта” сингари 10 дан зиёд оммалашган навлар устида тадқиқотлар олиб борилди. Ўлчовлар қаерда, неча гектарда, қайси нав ўсаётганини аниқ кўрсатди. Шундан кейин, агар бу нав уруғликка етиштирилаётган бўлса, табиий савол туғилади: ушбу нав бўйича муаллифлик ҳақи тўланганми?

Назорат янада кучайтирилди. Илгари ҳаммамиз хўжаликларнинг ўзи тақдим этадиган маълумотга эга бўлган бўлсак, бугунги кунда исталган пайтда дрон ёрдамида осмондан туриб назоратни амалга ошириш мумкин, бу эса у ёки бу навдан фойдаланишга доир маълумотлар янада аниқ деганидир.

Дарвоқе, ҳозирги пайтда Нидерландияда уруғлик картошка етиштириладиган майдонларда Agrico компаниясининг картошка фри учун мўлжалланган “Фонтане” нави етакчига айланган. Уруғлик майдонларида Голландиянинг ўзида ушбу нав 5 минг гектардан зиёд майдонга экилган.

“Аризона” нави ҳам етакчилардан бири бўлиб олди – Нидерландияда шу навли уруғлик картошка 1450 гектар майдонга экилган. Бу ҳам мени ҳайратга солди. Мазкур нав бозорда нисбатан янги ҳисобланади. Биз уни Украинада тарғиб қила бошлаганимизга энди 3-4 йил бўлди. Бироқ, “Аризона” нави Европада аллақачон оғизга тушган.

— COVID ҳар йилги Potato Day анжуманини ўтказиш шакли ва учрашувлар форматига таъсир кўрсатди. У картошка истеъмоли ва навлар танловига ҳам таъсир қилди деб ўйлайсизми?

– Икки йиллик пандемия навлар танловига таъсир қилмади, аммо ҳамкорлик усулларини ўзгартириб юборди. Одамлар режалаштиришга қаттиқроқ эътибор қила бошладилар. Кўпчилик қанчадан-қанча ишларни online шаклда бажариш мумкинлигини тушуниб етди. Айрим масалаларни, дейлик, ўша Zoom орқали ҳал қилиш мумкин бўлса, нега энди 400-500 чақирим йўл босиб, мижознинг олдига бориш керак?

COVID навлар танловидан кўра бизнес юритиш шаклларига кўпроқ таъсир кўрсатди.

Бироқ, мендаги маълумотларга қараганда, АҚШда ҳозир картошка савдолари ҳажми пандемия бошидаги савдо кўрсаткичларига қайтган. АҚШда истеъмол қилинадиган картошканинг 90 фоизга яқини – картошка фри ёки картошкадан тайёрланадиган турли маҳсулотлар. Умумий овқатланиш муассасалари пандемия даврида ёпилди ёки чекланган режимда фаолият кўрсатди. Табиийки, қайта ишланган картошка маҳсулотлари истеъмоли ҳам тушиб кетди.

— Томчилатиб суғориш Украинада, шу жумладан сизнинг компаниянгиз майдонларида ҳам энди синовдан ўтказила бошланди. У Европада қанчалик кенг тарқалган?

– Европада томчилатиб суғориш картошка етиштиришда кам қўлланилади. Европалик фермерлар янгиликларга нисбатан бир мунча консерватив саналади. Улар синаб кўрмоқчи бўлган янгиликлар ҳам кичик-кичик далаларда қўлланилади.

Бизга Нидерландиядан ташриф буюрган айрим деҳқонлар ушбу усулни эксперимент тариқасида 3-5 гектар майдондагина синовдан ўтказишни режалаштирган. Қайд этиш жоизки, томчилатиб суғориш гектарига ҳисоблаганда анчагина катта харажатларни талаб этади.

— Агар таққослайдиган бўлсак, бу йил Украина ва Европада картошка нархлари ва ҳосилдорлик қай даражада кутилмоқда?

– Агар Голландия ҳақида гапирадиган бўлсам, бу йил картошка экилган майдон ўтган йилгига нисбатан 5-7 фоизга кам. Ҳосилдорлик ҳам бу йил одатдагидан пастроқ. Шуни назардан четда қолдирмаслик керакки, ушбу экинда ҳосилдорлик 4 фоиздан кўпроққа пасайиши анчагина катта йўқотиш ҳисобланади.

Ҳозирги кунда Нидерландияда картошка нархлари ўтган йилгига нисбатан баланд. Ўтган йилнинг шу даврида бир килограмм картошка нархи 12 евроцент эди. Бу йил эса аллақачон унинг килоси 16-18 евроцентдан сотилмоқда, бу эса ўтган йилгига нисбатан салкам 40 фоиз қиммат деганидир.

Украинада эса бундай деб бўлмайди. Украинада жорий йилда ҳаммаси бунинг акси. Ҳозир барча хўжаликлар картошка ҳосилини йиғиштириб олдилар ва биз кўряпмизки, ушбу экин ўтган йилгига қараганда бу йил кўпроқ экилган. Гарчи бу ҳақда биров айтмаган бўлса ҳам.

Биз турли фермерлар билан гаплашдик, аввал 14 гектарга экканлар бу йил 20 гектарга, 60 гектарга экканлар 100 гектарга экишибди… Бунга сабаб – ўтган йили фермерлар қўлида маълум бир миқдорда майда картошка қолиб кетди ва деҳқонлар уни крахмал сифатида қайта ишлашга топширишмай, экишга қарор қилишган. Натижада, Украинада жуда катта майдонда картошка экилди.
Табиийки, бу йилги улкан ҳажмда картошка ҳосили йиғиб олинди. Сифат ҳақида бир нарса дея олмайман.

Бироқ, энди омборларга сиғмай қолган картошкани ҳамма бирдан сотишга тушган. Мазкур ортиқча ҳажмдаги картошка бозорга кириб келди ва оқибатда нархлар пасайди. Соҳага ихтисослашган хўжаликлар картошкани 4,50-5 грн/кг нархда таклиф қилмоқда.

Кичикроқ хўжаликлар эса картошкасидан халос бўлиш учун уни 3,50 грн/кг дан ҳам пастроқ нархда сотмоқда. Бу ўтган йилнинг шу давридаги нархдан икки баравар арзон кўрсаткичдир.

Ва у фермерлар фойдасига хизмат қилмайди. Ўртача капитал қўйилмалар шароитида соҳага ихтисослашган фермер учун картошканинг таннархи гектарига ҳисоблаганда 3,80-4 грн/кг ни ташкил этади. Ҳозирги кунда кўплаб фермерлар ортиқча картошкасини ё умуман фойда қўймай, ёки минимал устама қиймат билан сотувга чиқармоқда.

Ўйлашимизча, бундай ҳолат аёзли кунлар тушгунга қадар давом этади. Бу пайтга келиб омборхоналарга сиғмай қолган картошка ё сотиб бўлинади ёки нобуд бўлади. Бозорда ўз омборхонасига ва зарур жиҳозларга эга бўлган профессионал иштирокчилар қолади.

Агар Европа билан солиштирсак, у ерда картошка қиммат, бизда эса аксинча – ўта арзон. Ушбу ҳолат нега ўтган йилнинг шу вақтларида гувоҳ бўлганимиздек, пештахталарда Бельгия ва Польшадан олиб келинган импорт картошкани кўрмаётганимиз сабабини ҳам изоҳлайди.

Нархларга келсак, умид қиламизки, фермерларнинг улгуржи нархлари ўзининг 6-7 грн/кг лик кўрсаткичларига қайтади. Аммо бу Янги йил байрамларига яқин юз беради.

Бугун эса, афсуски, нархлар кескин тушиб кетган ва ўз-ўзидан, бозорда таклиф қилинаётган картошка у қадар сифатли эмас. Энг яхшиларини омборхоналарга жойлашга ҳаракат қилишмоқда.

Яна бир катта хатар мавжуд. Биз бир неча йил аввал худди шу ойларда кўрганимиздек, баҳорги нархлар кузгисидан унчалик баланд бўлмаган бир вазиятга дуч келишимиз мумкин. Фермерлар картошкани баҳорда қимматроқ нархларда пуллаш илинжида уни омборларга жойлашди, аммо истеъмолнинг ҳам ўз меъёрлари бор. Табиийки, омборларга жойлашган ҳажмларни ҳамма ҳам сота олмайди.

Боз устига, яқинда энергия нархлари ҳам салкам икки баравар оширилди. Яъни, энди биз харидорлар учун сақлаш харажатларини картошканинг нархларига кўчириб ўтказишга мажбурмиз. Натижада, ҳаммаси учун якуний истеъмолчи тўлашига тўғри келади.

Сообщение Рақамлаштириш Украина картошкачилиги учун янги истиқболларни очмоқда появились сначала на EastFruit.

Расмий статистик маълумотларга кўра, Грузияда қулупнай етиштириш камайиб бормоқда ва бир вақтнинг ўзида юқори сифатли қулупнай етиштиришга қизиқиш ортяпти. Борган сари кўпроқ фермерлар  нишали маҳсулот, яъни органик қулупнайга қизиқишмоқда. Грузияда қулупнай, асосан, очиқ ерда етиштирилади, аммо ўсимликни иқлим омилларидан ҳимоялаш зарур деб ҳисоблайдиган фермерлар ҳам бор.

Грузиянинг Мцхета-Мтианети минтақасидан органик (био) қулупнай етиштирувчи  PlantValley компанияси яқинда қулунай далаларида баланд туннеллар қуриш ишларини якунлади. Ҳозирча у Грузияда шундай миқёсдаги баланд туннеллар остида органик қулупнай етиштирувчи ягона компания: 1,5 гектарлик майдонга эга, шундан бир гектар ер баланд туннеллар билан ёпилган.

EastFruit жамоаси компания асосчиси – Манана Анжапаридзе билан баланд туннеллар остида биоқулупнай етиштириш истиқболлари хусусида суҳбатлашди.

– Корхонангиз ҳақида батафсил маълумот берсангиз, Грузияда қулупнай етиштиришни қай тарзда ва нима учун бошлагансиз?

– 2018 йили малина, қорағат (ежевика) ва қулупнай экилган 3 гектарлик боғ барпо этишни бошладик. Мева етиштиришни йўлга қўйишимизга «Посади будущее» деб номланган давлат дастури туртки бўлди, унинг доирасида фақат малина ва қорағат кўчатлари учун тўлов қилинган – қулупнай эса дастурга киритилмаган. Ўшанда бизда фақат 2000 м2 очиқ тупроқдаги қулупнай бор эди. Барча кўчатлар маҳаллий питомникдан харид қилинган, афсуски, улар вируслар билан касаллангани сабаб, сифати паст бўлган. Орадан олти ой ўтгач, резавор етиштириш ва унинг сифати бўйича яхши натижаларга эришмаганимизни англагач, кўчатларни олиб ташладик.

Ушбу муваффақиятсиз тажрибадан кейин резавор бизнеси даромадли бўлиши учун сифатли кўчатларни хориждан олиб келиш кераклиги аён бўлди. Мен Грузиядаги USAID дастурига кўмак сўраб мурожаат қилдим. Улар бизни Италиядаги Франко Зенти питомниги билан боғлашди. Франко питомнигида, асосан, қулупнай кўчатлари мавжудлиги боис, биз фақат шу турдаги резаворни етиштиришда давом этишга қарор қилдик.

 – Нега биоқулупнай етиштиришга қарор қилдингиз?

– Фикримизча, Грузияда биомаҳсулотларнинг келажаги бор, чунки, бизнинг маҳсулот маҳаллий бозорда анъанавий қулупнайга нисбатан афзалликларга эга. Биз ҳануз маҳаллий сертификатлаштириш идорасидан лицензия олиш жараёнидамиз, аммо, сертификатсиз ҳам харидорлар бозордагидан  юқори нархларни таклиф қилишмоқда. 2021 йилги мавсумда қулупнайни 10 лари/кг (3,19 доллар)дан сотдик, ҳатто очиқ ерда ҳосил йиғим-терими қизғин паллада ҳам. Келгуси мавсумдан бошлаб, яъни  сертификат олганимиздан сўнг бизнинг маҳсулот нархи янада юқори бўлади.

– Грузияда маҳсулотларингизнинг асосий истеъмолчилари кимлар?

– Ўтган йили маҳсулотимизни «Агрохаб» супермаркетлар тармоғида сотдик. Келгусида супермаркетлар тармоғига етказиб беришни давом эттирамиз. Қулупнайлар бизнинг қадоқ ва PlantVаlley савдо белгиси остида сотилади. Шуни ишонч билан айтиш мумкинки, маҳаллий бозорда сифатли резаворлар етишмайди. Қолаверса, биз истеъмолчининг биомаҳсулотлар учун кўпроқ пул тўлашга тайёр эканини кўриб турибмиз.

– Очиқ грунтда органик қулупнай етиштиришнинг энг қийин жиҳати нимада?

– Ўз тажрибамга кўра айта оламанки, очиқ майдонда, айниқса, био-қулупнай етиштириш мақсадга мувофиқ эмас. Очиқ майдонда у ёмғир, шамол, офтоб ва бошқа ҳар қандай табиий офатлардан шикастланади. Тўсиқлар сирасига қуйидагилар киради: бегона ўтларга қарши курашиш – биз биомаҳсулот етиштиришда гербицидлардан фойдаланмаганимиз учун бегона ўтларни қўлда олиб ташлаш керак. Био-инсектицидларнинг ошиб бораётган нархи – экин очиқ ҳавода ўстирилганда ёмғир уларни осонгина ювиб юборади, бу эса биоинсектицидлар учун кўп харажат қилишга олиб келади.

Очиқ майдонда қулупнай етиштириш қийин бўлибгина қолмай, нималар бўлишини олдиндан айтиш ҳам мушкул. Охирги икки мавсумда ҳосилни йиғиб олишда қийналдик, шунинг учун ҳам баланд туннелларга инвестиция йўналтиришга қарор қилдик.

Айни пайтда қулупнай даламизнинг 1 гектари узра баланд туннеллар қад ростлаган.

– Грузиялик резавор  етиштирувчиларнинг аксарияти туннеллар қиммат эканлигини ва уларни сотиб олишга имкон йўқлигини айтишмоқда. Хўш, сиз ушбу туннелларга қанча сармоя киритдингиз? Уларни ўрнатишдаги техник жиҳатлар ҳақида гапириб берсангиз.

– Бу USAIDнинг TBC банки билан ҳамкорликдаги кўмаги, имтиёзли агрокредитлар давлат дастури ва Франко Зенти питомниги кўмагида амалга ошди. Лойиҳанинг умумий қиймати қарийб 150 000 АҚШ долларини ташкил этади. Бунинг бир қисми USAID, яна бир қисми агрокредитлар, яна бир қисми бизнинг йиққан-терганимиз  ҳисобидан қопланди.

Техник нуқтаи назардан, туннелларни қуриш бир неча ойлик машаққатли меҳнат талаб этди. Жараён июнь ойи охирида бошланган,  сентябрда қурилиш тугади. Дастлаб, қулупнай учун энг самарали туннел турини аниқлаш бўйича тадқиқот ўтказдик, сўнгра маҳаллий шароитни ҳисобга олган ҳолда туннел қуриш мақсадида маҳаллий иқлим ва далаларимиз жойлашувини ўрганиш учун Италиядан мутахассислар келди. Туннел зангламайдиган пўлатдан ясалган конструкция бўлиб, қуёш ва дўлдан ҳимоялаш учун пластик ва тўр билан қопланган. Бу узоқ муддатли сармоядир, чунки, конструкцияни кўп йиллар давомида ишлатиш мумкин. Фақат пластмасса ва тўрни сақлаш муддати 4-5 йил, аммо умумий харажатларнинг катта қисми зангламас пўлатдан ясалган конструкцияга сарфланди.

– Баланд туннелларда қулупнай етиштиришнинг афзалликлари нимада?

– Энг муҳим афзаллик- ҳимояланган ўсимликлар ва ҳосилни йиғиб олишнинг узайтирилган даври. Бундан буён экинларимиз қуёш, шамол, ёмғир ва табиий офатлар, жумладан, дўлнинг салбий таъсиридан ҳимояланган. Ўсимликларнинг ҳимояланиши автоматик равишда маҳсулот миқдори ва сифати ошишини англатади.

Туннел қулупнайни очиқ майдонга нисбатан тахминан бир ой аввал етиштириш ва қиш фасли бошида уни якунлаш имконини беради. Сентябрь ойида биз туннеллар қурилишини тамомладик ва ҳозирданоқ натижа бор. Айни пайтда кунора 1 гектар ердан 150 килограмм қулупнай териб оляпмиз. Албатта, бу жуда зўр натижа эмас, лекин ўтган йил билан солиштирадиган бўлсак, ўша пайтда бизда қулупнай  умуман йўқ эди. 2022 йилги мавсум учун апрель ойида ҳосил йиғишни бошлаймиз ва жараён декабрь ойининг ўрталарига қадар давом этади. Маҳсулот етиштиришдаги танаффус атиги уч ой, январдан мартга қадар давом этади.

Яна бир афзаллик шундаки, ёмғир ҳашаротлар ва касалликларга қарши ишлатиладиган биомаҳсулотларни ювиб кетмайди, бу эса жараён арзонроқ ва самаралироқ кечишини таъминлайди.

– Баланд туннеллар ёрдамида маҳсулот етиштириш ҳосилдорликни нечоғли оширади, сизнинг бу борадаги мўлжалингиз қандай?

– Ишлаб чиқариш беқарорлиги туфайли очиқ майдондаги маҳсулдорликни баҳолаш қийин эди. Бундан ташқари, 2020 йилнинг баҳорида вилоятда дўл ёғиб, ўсимликларга зарар етказди. Ўтган мавсум бўйича аниқ маълумотларга эга бўлмаганимиз ва кўчатлар шикастлангани учун маҳсулот ҳажмини олдиндан айтиш қийин. Аммо умид қиламизки, бундан буён иқлим омиллари ўсимликларга минимал таъсир кўрсатса, уларнинг потенциали тўлиқ намоён бўлади. Ҳар бир ўсимликнинг ҳосилдорлиги кўчатнинг хилма-хиллиги ва ёшига боғлиқ. Бизда 5-6 хил нав («Сан-Андреас», «Альбион», «Кабрилло» ва «Мальга»)лар мавжуд бўлиб, уларнинг ҳосилдорлиги мавсум давомида ҳар бир ўсимлик учун 0,7-1,2 кг оралиғида ўзгариб туради. Келгуси йили ҳар бир ўсимлик камида 0,7 кг ҳосил беришини кутмоқдамиз. Бизда гектарига 45 минг ўсимлик бор, шунинг учун 2022 йилда баланд туннел майдонларидан камида 31,5 тонна қулупнай оламиз.

– Кўчатлар қанча туради ва уларни қанчалик тез алмаштирмоқчисиз?

– Нарх бир неча омилларга, жумладан, кўчатнинг нави, ёши ва турига боғлиқ. Биз «Фриго» кўчатларини, музлатилган ўсимликларни сотиб оламиз ва транспорт харажатлари ҳисобга олинганда ҳар бир кўчат учун ўртача 1-1,1 лари (0,32-0,35 доллар)дан тўлаймиз. Одатда, юқори ҳосил ва сифатга эга бўлиш учун фермерлар камида икки йилда бир эски кўчатларни алмаштиришлари керак.

Биз Италиядан илк бор 2019 йилнинг кузида кўчат олиб келдик ва уларни 2020 йилда алмаштирдик. 2022 йилги мавсумда икки йил аввал экилган кўчатлар билан ишлашни давом эттирамиз. Мен уларнинг фақат бир қисмини алмаштираман, чунки, 2020 йилда дўлдан азият чеккан ва ўз потенциалини юзага чиқара олмаган ўсимликлар нечоғли маҳсулдор эканини кўрмоқчиман. Биз ҳар сафар Италиядан кўчат олиб келиб, уларни тавсия этилган вақтларда алмаштирамиз, акс ҳолда маҳсулотнинг ҳосилдорлиги ва сифати тушиб кетади.

– Грузиядаги қулупнай етиштирувчилар ёки шу ишни энди бошламоқчи бўлганларга қандай маслаҳатлар берган бўлардингиз?

– Тажрибамга кўра, энг муҳим қисм – бу кўчатлар, чунки, кўчат сифатсиз бўлса, қанча парваришламанг, сизга ҳеч қачон яхши натижа бермайди. Яна бир жиҳат – иқлим муҳофазаси. Мен, масалан, аввал туннел қуриб, кейин экиш ҳақида ўйлаган бўлардим. Бу резавор бизнесининг узоқ муддатли ривожланиши учун зарур.

Келажакда PlantValley қулупнай етиштиришни 5 гектаргача етказиш ҳаракатида, экин майдонининг барча қисми баланд туннеллар билан ёпилади. Корхона ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш билан бирга қайта ишлаш корхонасини қуриб, нафақат маҳаллий бозор, балки экспорт учун ҳам фаолият юритишни режалаштирган.

Сообщение Грузиянинг PlantValley компанияси тажрибаси – «органик қулупнайни очиқ ерда ўстириш мақсадга мувофиқ эмас» появились сначала на EastFruit.

Украинада «ширин картошка» (батат) экиладиган майдонлар айни пайтда атиги 100 гектарни ташкил этса-да, доимий равишда кенгайиб бормоқда. Украинада «ширин картошка»нинг саноат ишлаб чиқаришини ривожлантириш истиқболлари ҳақида муштарийларга гапириб бериш учун EastFruit Украина Аграр фанлар академияси (Харьков вилояти, Мерефа шаҳри)нинг Сабзавотчилик ва полизчилик институти илмий ходими Татьяна Ивченко билан суҳбатлашди.

Украина Аграр фанлар Академиясининг Сабзавотчилик ва полизчилик институти экспериментал участкаларида» ширин картошка»нинг янги навлари яратилмоқда. Улар Украина шароитига мослаштирилади. Экиш материали (клон селекцияси)ни кўпайтиришнинг самарали усуллари, минерал озиқлантириш режими ва алмашлаб экишда экиннинг ўрни, шунингдек, сақлаш пайтида «ширин картошка»нинг вазни қандай ўзгариши  ўрганилмоқда.

“Украинада картошка анъанавий равишда етиштирилади. Уни» ширин картошка» билан алмаштириш ғояси одамларнинг турмуш тарзи ўзгаргани сабаб пайдо бўлди – камҳаракатлик, жисмоний меҳнат билан пассив даражада шуғулланиш авж олмоқда, шу боис ҳам, спорт ва рационал овқатланиш тарзи оммалашяпти. Айнан соғлом овқатланишга бўлган интилиш «ширин картошка»га қизиқиш уйғотади. Ушбу экинга бўлган талаб нафақат Украинада, балки бутун Европа ва Хитойда тобора ўсиб бормоқда. Бундан ташқари, кейинги ўн йилликдаги иқлим ўзгариши ва эртапишар шаклларни яратиш учун турли мамлакатларда олиб борилган селекцион ишланмалар ушбу экин ўстириладиган майдонларни кенгайтириш имконини берди. Илгари у фақат тропик иқлимда ўстирилар эди. Шу боис, Украинада етиштириш мумкин бўлган «ширин картошка» навлари гуруҳи мавжуд. Бу ўртапишар ёки эртаги навлардир», дейди Татьяна Ивченко.

«Ширин картошка» – иссиқсевар экин

Бу экинни етиштириш учун Украина иқлими қанчалик мос? Татьяна Ивченконинг сўзларига кўра, «ширин картошка» Украинанинг исталган вилоятида етиштирилиши мумкин. Мазкур турдаги экин хусусий секторда экиш учун жуда оммалашмоқда. Аммо далаҳовлиларда, асосан, Украинанинг тупроқ ва иқлим шароитига яхши мослашган, қизил пўстлоқли, ичи оқ ёки қаймоқранг, ем-хашак учун мўлжалланган эски навларни ўстиришади. Ва бу навлар яхши ҳосил беришига қарамай, улар бозорни қизиқтирмайди: на ресторанлар ва на супермаркетлар бу маҳсулотга харидор бўлади. Шунга қарамай, бундай навлар боғбонлар орасида машҳур, чунки, уларни ўстириш осон ва «ширин картошка»нинг ҳар қандай тури сингари диабет касаллигида парҳез таом сифатида қўлланади. Ҳамма ҳам унинг килограммини  90-100 гривнадан доимий сотиб олиш имкониятига эга бўлмагани сабабли одамлар ўзлари учун» ширин картошка» етиштиришади.

Украинада бататни саноат мақсадларида етиштириш истиқболлари қандай?

«Агар саноат мақсадларида етиштириш ҳақида гапирадиган бўлсак, унда бозорда сариқ ва бинафшаранг» ширин картошка»ларга талаб бор. Бинафшаранг навларни Украинанинг фақат жанубида етиштириш мумкин, чунки, улар иссиқ иқлимни ёқтиради.

«Ширин картошка» паст ҳароратга буткул тоқатсиз. Биз уни баҳорнинг сўнгги совуқларидан кейин экамиз ва сентябрда кузги аёздан олдин йиғиб оламиз. Шундай қилиб, Харьков вилоятининг шимоли-шарқида вегетация даври 4 ой давом этади. Масалан, жанубда, Херсон вилоятида, бу жараён 5 ойга чўзилади. Тропик иқлим шароитида эса экин олти ой ҳам ўсиши мумкин, лекин биз совуқ бўлмайдиган давр билан чегараланамиз. Тижорий жозибали «ширин картошка» навлари Украинанинг жанубий вилоятларида етиштирилиши керак. Шунинг учун ҳозир бу экин Украинанинг Николаев, Одесса, Херсон вилоятларида машҳур. Ушбу ҳудудларда саноат плантациялари бор (бир неча ўнлаб гектар)» дея қайд этди Татьяна Ивченко.

Украинада «ширин картошка»нинг ўртача ҳосилдорлиги қандай?

«Ширин картошка»нинг ҳосилдорлиги турлича – гектарига 40 дан 100 тоннагача. Мамлакатнинг жанубий вилоятларида юқори ҳосил олиш мумкин. Аммо ҳатто шу 40 ёки 100 тонна ҳам – умумий ҳосил, сотиладиган «ширин картошка» унинг маълум бир қисмини ташкил этади, холос. Шуни қайд этиш жоизки, «ширин картошка» ни йиғишда қийинчиликлар мавжуд, чунки, унинг физиологик ёш илдиз мевалари, кўпинча, бу босқичда шикастланади. Бу Украинадаги тупроқлар анъанавий равишда «ширин картошка» етиштириладиган тропик минтақаларга нисбатан оғирроқ эканлиги билан боғлиқ», дейди Татьяна Ивченко. Шу сабабли, Украинада илдиз мевалари бир-бирига яқин ўсадиган навлар машҳур бўлиб, бу ҳосилни механик усулда йиғиб олишга имкон беради.

Фақат келаси йилдан УАФАнинг сабзавотчилик ва полизчилик институтида яратилган «ширин картошка»нинг икки нави Украина Навлар реестрига киритилади. Бу вақтга қадар батат, аслида, Украинада «қонун доирасидан ташқарида» эди.

Деҳқонларни ўйлантираётган савол – «ширин картошка»ни саноат мақсадларида етиштириш учун қайси навларни танлаган маъқул? Татьяна Ивченконинг сўзларига кўра, батат учун муайян трендлар ва мода мавжуд. Уни етиштириш бўйича жаҳондаги лидер – Луизиана штати университети(АҚШ)дир. У ерда бу «мода» тарғиб қилинмоқда ва машҳур навлар яратиляпти.

«Тижорий» ширин картошка»нинг вазни 400 дан 200 граммгача, идеал шаклга эга бўлиши керак. Ҳозирги кунда Украина супермаркетларидаги деярли барча «ширин картошка» хориждан олиб келинади. Яқинда етиштирилган  «Ковингтон» нави машҳур. Бу сотиладиган «ширин картошка» ва маҳсулот сифатининг идеал намунасидир”, дейди Татьяна.

Батат –  «ширин картошка» ҳақида Украинада беш йилдан зиёд вақт давомида кўп ва хўп гапирилмоқда. Шунинг учун деҳқонлар бу экинни етиштиришнинг технологик сирларини аллақачон ўзлаштириб олишди. Шу билан бирга, Украинада ўртача ҳарорат Луизиана штатидан паст бўлгани сабабли, деҳқонлар ҳосилининг катта қисми ўртача ёки кичик ҳажмдаги «ширин картошка»дан иборатдир. Бу сабзавотларни қайта ишлашда қўллаш мумкин.

«Қайта ишлаш корхоналарининг мавжудлиги мамлакатда «ширин картошка» етиштириш рентабеллигини сезиларли даражада ошириши мумкин эди, чунки, HoReСа ва чакана савдо тармоқлари катта ва кичик сабзавотларга қизиқмайди. Қайта ишлаш ҳар хил турдаги ишлаб чиқариш, хусусан, ун, чипс ва бошқа маҳсулотлар тайёрлашни назарда тутиши мумкин. Агар Украинада бататни қайта ишлашга ихтисослашган корхона пайдо бўлса, бу экин майдони сезиларли даражада ошади, чунки, фермерлар ўз маҳсулотларини қаерда сотишни билишади. Бугунги кунда украиналик фермерлар, кўпинча, «ширин картошка» ни онлайн шаклда, шунингдек, HoReCa корхоналарида сотишмоқда”,  дея таъкидлайди Татьяна.

Сўнгги 10 йил ичида Европа Иттифоқи мамлакатларида батат истеъмоли 10 баробар ошди.

» Ушбу маҳсулот, хусусан, Германия ва Францияда машҳур. Бу мамлакатларда» ширин картошка», кўпинча, Рождество ва Янги йил байрамлари дастурхонига тортилади. Украинада иқлим шароити туфайли қишда бататни сотиш қийин. Сабзавотлар +12 – +14 даража ҳароратда сақланиши керак. Агар ташиш пайтида ҳарорат 0 °C дан пастга тушса, маҳсулот сифати бузилади», дейди УАФА Сабзавотчилик ва полизчилик институти илмий ходими.

«Ҳозир фермерлар «ширин картошка»нинг килограммини 40-60 грн ва ундан юқори нархда сотишмоқда. Бари сабзавотларнинг навлари, товар кўриниши, тақдимот синфига боғлиқ. Ушбу экинга ҳаммадан кўра кўпроқ 50 ёшдан ошган кишиларнинг эҳтиёжи бор, чунки, уларда қондаги қанд миқдори ошиши каби саломатлик билан боғлиқ муаммолар кўпроқ учрайди. Аммо бундай фуқароларнинг харид қобилияти, кўпинча, паст бўлиб, улар доимий равишда ширин картошка сотиб ололмайди. Афсуски, биз сарсабил истеъмолини кўпайтириш бўйича олиб борилган муваффақиятли маркетинг лойиҳаларини ҳали «ширин картошка»да кўрмадик. Истеъмолчи нима учун  «ширин картошка»га 100 грн дан кўпроқ тўлаётгани сабабини тушуна олмайди. Ширин картошканинг одатий картошкага ҳеч бир алоқаси йўқ ва маҳаллий бозор ўсиши учун истеъмолчиларга Украинада етиштириш истиқболли бўлган бу экиннинг фойдали хусусиятларини кенгроқ тушунтириш керак”, дейди Татьяна.

Шунингдек, мева-сабзавот бозори мутахассиси 4 йил давомида HoReCa сегментида ҳам вазият ўзгарганига эътибор қаратмоқда. Зеро, агар 3-4 йил аввал ресторанлар «ширин картошка»га унчалик қизиқиш билдирмаган бўлса, бугунги кунда бу сабзавотдан тайёрланган таомлар йирик шаҳарлардаги кўплаб муассасалар меньюсида пайдо бўлган. Шунингдек, бататга қоматини доимий назорат қиладиган ва рационал овқатланадиган истеъмолчилар ҳам қизиқишади, чунки, бу сабзавот картошканинг ўрнини босади ва ундан кўра фойдалироқдир.

Ўз навбатида, Украина мева-сабзавотлар ассоциациясининг тараққиёт бўйича директори Катерина Звереванинг қўшимча қилишича, «ширин картошка»га талаб бутун жаҳонда ўсиб бормоқда. Ва ушбу сабзавотни етиштириш ҳамда экспорт бўйича лидер – Хитойдир. «Ширин картошка» кўплаб парҳез ва экзотик таомларнинг таркибий қисми сифатида қўлланиши мумкин. У клетчатка, темир, кальций, крахмал, глюкоза, микроэлемент ва витаминларга бой. Шу билан бирга, «ширин картошка»нинг сариқ, қизил, тўқ сариқ навларида каротин миқдори кўп. Ушбу экинга бўлган талабнинг ошиши аҳолиси юқори даромадли мамлакатларда кузатилмоқда. Шу боис, у экспорт учун жозибалидир. Баъзи ишлаб чиқарувчилар Украина «ширин картошка»сини Европа Иттифоқи бозорига кичик партияларда сотишга ҳам улгуришди. Шу билан бирга, Украинада» ширин картошка» етиштиришнинг жорий ҳажми тизимли экспорт таъминотини йўлга қўйиш ҳақида гапиришга ҳали асос бўла олмайди. Шунингдек,  Украина мева-сабзавот ассоциацияси ушбу мамлакатда етиштирилган бататнинг ташқи бозорда юқори салоҳиятга эга эканлигини кўрмоқда. Ва бу салоҳият маҳсулотнинг нафақат сархил ҳолатида, балки қайта ишланган шаклида ҳам – нишали тайёр соғлом егуликлар – ширин картошка чипслари ва унини етказиб бериш борасида ҳам намоён бўлади», дейди Катерина Зверева.

Сообщение Татьяна Ивченко: Украинада «ширин картошка» (батат)нинг саноат плантациялари барпо этилмоқда, аммо ҳозирча улар «қонун доирасидан ташқарида» ҳисобланади появились сначала на EastFruit.

Сабзавотларни сақлашнинг тўғри технологик шароитлари – маҳсулот сифатини сақлаш кафолатидир. Йўқотишларни камайтириш, автоматлаштирилган тизимларнинг асосий ўзига хосликлари ва совитишнинг тўғри услублари — EastFruit билан интервьюда картошка ва сабзавотларни сақлаш жиҳозларига ихтисослашган халқаро компания бўлган “ООО ВанДайк Техникс” тижорат ишлари директори Андрей Марущак ана шу жиҳатлар тўғрисида сўзлаб берди.

– Ҳосил йиғиб-териб олингач, уни сифатли сақлаш ҳам керак. Маҳсулотни сабзавот сақлаш ёки картошка сақлаш омборларида сақлашда йўқотишларни камайтиришнинг асосий қоидалари нималарга таянади?

– Биринчидан, бу жиҳознинг ҳисоблаб чиқилган аниқлиги. Голландлар Вагенинген институти (дунё бўйича 1-ўринда турувчи аграр институт) билан ҳамкорликда илмий тадқиқот ўтказдилар. Унда иқлим зонаси ва сақлаш тизимига қараб Х босим остидаги вентиляция нормалари аниқланди. Жиҳозлар етказиб берувчи дунёнинг барча компаниялари ускуналарни ана шу нормаларга мувофиқ ўлчашади. Шу тариқа, аввалдан ўрнатилган технологик нормалар бўйича алгоритм асосида маҳсулотни анча тез ва самарали равишда қуритиш, шунингдек, унинг ҳароратини пасайтиришга эришилади. Мазкур нормаларга кўра картошка (ёки пиёз) сақланганда, 6-8 ой давомидаги йўқотишлар 5-8 фоиздан ошмаслиги лозим. Бунда, маҳсулот совитиш тизими билан ҳам, бундай тизимсиз ҳам сақланиши мумкин. Жиҳознинг ўлчовлари тўғри ҳисобланган алгоритмлар сақлов давридаги йўқотишларнинг минимал даражада бўлишини таъминлайди. Кўплаб украин деҳқонлар учун 20-25 фоизлик йўқотиш одатий ҳолат ҳисобланади. Аммо бу катта ҳажмдаги маҳсулотни узоқ вақт давомида сақлашда фермерларни зарарга киритиб юбориши ҳам мумкин. Бундай йўқотишлар 1000 тонна картошка билан ҳисобласак 250 тонна => 1.000.000 грн.ни ташкил этади.

– Маҳсулотнинг сифат кўрсаткичларини сақлашда иқлимий омиллар, яъни намлик, карбонат ангидрид, иссиқлик ва шу кабиларнинг бир бўлиб, қандайдир роль ўйнайдими?

– Биз ёпиқ маконда – сақлов камераси ичида идеал иқлим ҳосил қилмоғимиз зарур. Энг муҳим омиллар: тегишли ҳарорат ва намлик. Бизнинг қўлимиздан келгани – идеал натижага олиб борадиган воситаларни тақдим қилиш ва улардан тўғри фойдалана билишдир. Ёпиқ маконда нарсаларнинг таркибига биз таъсир кўрсата олмаймиз. Зотан, бунга эҳтиёж ҳам йўқ. Карбонат ангидрид картошка сақловига катта таъсир қилмайди. Картошка фриси ва чипслар учун мўлжалланган картошкалар бундан мустасно. Чунки улар қовурганда қорайиб кетади. Карбонат ангидрид пиёзга ҳам умуман таъсир қилмайди.

Намликка келсак, ҳар бир маҳсулот (картошка, пиёз, сабзи ва бошқалар) сақлаш даврида намлик ажратиб чиқаради. Ўз-ўзидан келиб чиқадики, тизим пиёзда намлик даражаси кўтарилиб кетмаслигини автоматик тарзда назорат қилади. Буларнинг бари: қачон ташқи ёки ички ҳавони ҳайдовчи вентиляцияни ёқиш, қачон совитиш тизимини ишга тушириш ёки тўхтатиш, қачон маҳсулот ёки камеранинг ҳароратини, унинг рухсат этилган оғиш кўрсаткичини баландлатиш ёки пасайтириш Голландияда ишлаб чиқарилган контроллёрда назарда тутилган.

Картошка фри ва чипс картошкалари ҳақида гапирадиган бўлсак, бу ерда вазият бошқача. Маҳсулотни +7 — + 9°C даражада сифатли сақлаш учун СО2 датчиги ва намлатувчилар бўлиши лозим. СО2 датчигининг бўлиши сақлов камерасида унинг даражасини ўз вақтида пасайтиришга ёрдам беради. Шу сабабли, тегишли даражага етгач, заслонкалар очилади ва вентиляция ташқи ҳаво ёрдамида кечади. Шу орқали камера шамоллатилади ва ундан СО2 чиқариб ташланади. Бу жараённи соатлар ёрдамида созлаш мумкин бўлса-да, датчик орқали янада аниқликка эришиш мумкин. У тегишли концентрацияни кўрсатиб туради ва кўрсаткичлар ўрнатилган нормадан чиқиб кетган заҳоти белгиланган параметрлар бўйича ишга тушади. Сабзавот сақлаш омборидаги стандарт шарт-шароитларда қайта ишланувчи картошка (чипслар ёки картошка фри ишлаб чиқариш) +7 +9 даражада 6-8 ой мобайнида сақланганда йўқотишлар 10 фоизни ташкил қилади. Намлатувчилар эса йўқотишларни 1,5 фоизга камайтиради.

– Сабзавотларни сақлашда юқорида санаб ўтилганлардан ташқари яна нималарни назорат қилиш лозим?

– Биринчи навбатда – ҳид. Буни бирорта ҳам автоматика уддалай олмайди. Картошка сифатини тўғри ҳид орқали аниқлаш мумкин. Бундай текшириш омборхонанинг оператори, сақловга масъул бўлган технолог томонидан амалга оширилиши зарур. Тизим жуда ҳам ишончли ва у ўзига боғлиқ бўлган барча ишни уддалайди, барча созламалар ва белгиланган параметрларни бажаради. Бироқ ҳид ва ташқи кўринишни назорат қилиш имконсиз. Бу энг муҳим жиҳатлардан биридир.

– Совитиш тезлиги ва вақти маҳсулотнинг, хусусан, картошканинг сифатига қандай таъсир қилади?

– Бу асосий масала. Бир нечта сабабларга кўра, тезкор совитиш картошка ва пиёзга салбий таъсир қилади. Агар картошканинг ички ҳарорати + 10°C бўлсаю, уни +4°C даражагача совитиш мақсад қилиб қўйилса, бу сабзавот учун стресс ҳисобланади. Ҳарорат шоки юзага келиб, бу дарҳол картошканинг кўкариб чиқишига олиб келади. Қатламларга эгалиги сабабли пиёз билан вазият янада мушкул. Ушбу экин турларига механик зарба берилганда ҳам худди шу ҳолат юз беради. Оптимал совитиш ҳарорати — 24 соатда 0,5°С.

Карам, сабзи, лавлагига келсак, улар сақлов камерасига қўйилиши биланоқ ҳарорат пасайтирилиши керак. Яъни, совитиш тизими шу қадар кучли бўлиши лозимки, натижада маҳсулот ҳарорати 24 соат ичида даладаги, масалан, +20 / + 15°C дан сақлаш ҳарорати — + 1°C гача тушиши керак. Шунингдек, карам, сабзи, лавлагини сақлашда камерада 95-98 фоизлик юқори даражадаги намлик ва етарлича ҳаво айланишини таъминлаш учун айнан шундай мақсадларга мўлжалланган махсус ҳаво совиткичлардан фойдаланиш тавсия этилади (бундай серияли жиҳозлар кўплаб ишлаб чиқарувчилар томонидан таклиф қилинади). Намлатувчиларни эса карам, сабзи, лавлагини сақлаш омборларида ишлатиш тавсия этилмайди. Чунки бу чиқинди ва чириндининг кўпайишига олиб келади. +1 даражали сақлаш ҳароратида (карам, сабзи, лавлагини сақлашда) буғланиш деярли юз бермайди ва агар сиз маҳсулотдаги намликни йўқ қилиб юборган бўлсангиз (тўғри келмайдиган ускунани ўрнатган бўлсангиз), намлатувчилар ёрдамида вазиятни ўнглаб бўлмайди. Бу узоқ вақт сақлашда янада кўпроқ муаммоларни келтириб чиқариши мумкин.

Сообщение Картошканинг сифат кўрсаткичларини сақлаб қолиш – нимага эътибор қаратмоқ керак? появились сначала на EastFruit.

Ўзбекистон Тelegram-каналлари ва Facebookнинг боғдорчилик илмига оид гуруҳларида ушбу мамлакат учун экзотик мева саналмиш киви кўчатларини сотиш бўйича таклифлар тобора кенг тарқалмоқда. Бироқ, мамлакатда кивининг саноат плантациялари мавжудлиги ҳақида ҳозирча ҳеч қандай маълумот йўқ.

EastFruit мутахассислари Ўзбекистонда киви етиштириш амалиёти ҳақида тажрибали боғбонлардан бири, Фарғона вилояти Қўқон шаҳрида яшовчи Шуҳрат Умаровни суҳбатга тортди. Жаноб Умаров бу мамлакатда киви етиштириш бўйича 15 йиллик тажрибага эга. У Ўзбекистон иқлим шароитида мазкур турдаги экинни етиштириш технологиясининг ўзига хос хусусиятлари борасида сўз юритди. Шуҳрат Умаров кивини очиқ грунтда ўстиради ва бу экинни қишнинг қаттиқ совуқларига чидамли, деб ҳисоблайди.

– Нима учун Ўзбекистонда киви етиштириш бўйича тажриба ўтказишга қарор қилганингизни қисқача сўзлаб берсангиз.

– Иқлим шароитимиз ва еримиз учун янгилик бўлган экинлар билан тажриба ўтказиш менга ёқади. 2006 йили эшитдимки, андижонлик боғбонлардан бири Туркиядан бир неча киви кўчатини олиб келибди. Бу мени қизиқтириб қолди, лекин, афсуски, ўша пайтда кўчатларни сотиб олишга маблағим етмади. Кейинроқ кивини уруғларидан ҳам етиштириш мумкинлигини билиб олдим. Дўкондан кивининг Hayward навини сотиб олиб, уруғларини ажратдим ва махсус тупроққа экдим, шу тариқа  кўчатлар ўстира бошладим. Орадан бир йил ўтгач, киви кўчатларининг бўйи тахминан 40 см га етди, шундан кейин мен уларни ташқаридаги оддий тупроққа кўчирдим. Кейинги 5 йилда кўчирилган ўнта кўчатдан учтаси гуллади, лекин шу учтадан фақат биттаси мева солди.

Гуллаш ва мева бериш жараёнидаги фарқларни кузатиб, киви кўчатлари икки хил – «эркак» ва «урғочи» турга бўлинишини тушундим. Кивининг «эркак» тури чанглатади, у гулласа-да,  мева бермайди ва фақат «урғочи» туригина мева беради. Уларнинг ҳатто гулларида ҳам фарқ бор.

Суратда: киви ўсимлигининг «урғочи» (чапда) ва «эркак» (ўнгда) турлари гуллаганда

Киви кўчатларини пайвандлаш усуллари, «эркак» ва «урғочи» турларининг оптимал нисбати, пайвандлаш учун йилнинг энг мақбул даврлари, бу ўсимликни парваришлашнинг ўзига хос хусусиятлари, жумладан, суғориш, ўғитлаш, буташ ва ҳоказоларни ўрганиб олдим.

Натижада, 2018 йили биринчи марта ҳар бир тупдан қарийб 50 килодан киви йиғиб олишга муваффақ бўлдим. Агар гектарига ҳисобланса, менинг ҳисоб-китобларимга кўра, тахминан 40 тонна киви олинади, чунки 1 гектар майдонга 800 тупга яқин киви кўчати экилади.

Шуни эътиборга олиш жоизки, ўсимлик мева бера бошлаган пайтдан бошлаб, киви ҳосили ҳар йили кўпайиб бораверади. Масалан, дарахт мева берган илк йилда унинг ҳар бир тупидан 5-10 кг, иккинчи йили 20-30 кг ва шу тариқа 50-60 килогача ҳосил олинади.

– Маҳсулотингиз таъмининг импорт қилинган киви таъмидан фарқи борми?

– Бор, албатта. Ўзбекистонда етиштириладиган киви импорт қилинганларидан анча ширин ва менимча, бой таъми билан фарқ қилади. Буни обдон таърифлаб бериш мен учун мушкул, бунга баҳо бериш учун уни татиб кўриш керак, ўшандагина Ўзбекистонда етиштирилган киви мазасини тушунасиз.

 – Ўз тажрибангиздан келиб чиқиб, айтинг-чи, Ўзбекистон шароитида киви етиштиришнинг қандай ўзига хосликлари бор?

– Бу ўсимлик учун қуйидаги шарт-шароитларни таъминлаш муҳим: биринчидан – ўсимлик остидаги тупроқ ҳар доим нам ва юмшоқ бўлиши керак, иккинчидан – ҳавонинг керакли намлик даражасини сақлаб туриш лозим. Ўзбекистоннинг иссиқ ва қуруқ иқлим шароитида биринчисини томчилаб ёки бошқа усулда суғоришни йўлга қўйиш мумкин, лекин сувни кўп бермаслик керак. Иккинчи шароитни куннинг маълум вақтларида сув пуркаб турадиган махсус спринклер ускунаси ёки шунга ўхшаш “микроклимат” яратувчи ускуналар ёрдамида таъминлаш мумкин. Тажрибамга асосланиб айтишим мумкинки, Ўзбекистон шароитида киви ўсимлигига “сунъий ёмғир” ёки “микроклимат” ускуналари ёрдамида сув пуркаб туришни май ойидан сентябрга қадар ҳар куни бир неча соат давомида, ёз ойларида эса қуёш ботганидан кейин таъминланиш зарур.

Агар ҳаво намлиги керакли даражада таъминланмаса ёки бу режим мунтазам равишда бўлмаса, киви мевалари импорт қилинган муқобилларига нисбатан кичикроқ бўлиб қолади. Бошқача айтганда, бу киви мевасининг калибрига салбий таъсир кўрсатади.

Шунинг учун Ўзбекистонда киви етиштириш учун ҳаво ва тупроқ намлиги юқори бўлган, шунингдек, ҳаво ҳарорати республикадаги ўртача кўрсаткичдан паст ҳудудлар ва микрозоналарни танлаш мақсадга мувофиқдир.

Парваришда киви “инжиқ” ўсимлик эмас. У касалликларга чидамли ва  зараркунандалардан ҳимоялаш учун махсус чора-тадбирлар талаб қилмайди. Шу боис, киви етиштиришдаги агротехник ишлар ҳажми бошқа экинларни ўстиришга қараганда анча кам. Ўғитларга келсак, мисол сифатида шуни айтишим мумкинки, биогумусдан фойдаланиш яхши натижалар берди.

Ўзбекистон шароитида киви кўчатларини пайвандлашнинг мақбул вақтини билиш ва кузатиш, буташ усуллари ҳамда техникасини ўзлаштириш муҳимдир. Зеро, кивининг ҳосилдорлиги шунга боғлиқ. Масалан, бу йил мева берган новдалар келаси йили мева бермайди, шунинг учун уларни буташ керак.

Кивининг Hayward нави ноябрь ойининг биринчи ўн кунлигида тўлиқ пишиб етилади. Лекин узоқ муддатли сақлаш ва транспортировка учун  тахминан 25 октябрдан йиғим-терим ишларини бошлаш зарур.

– Кивининг қишга чидамлилиги ва баҳор ойларида бўлиб турадиган совуқларнинг ҳосилга таъсири ҳақида нима дея оласиз? Бундай ҳолат ҳар бир неча йилда содир бўлиб туради, тўғрими?

– 15 йил давомида мен ўстирган кўчатлар ҳар қандай қишга ва совуқ об-ҳавога чидамлилигини кўрсатди. 2008 йили Ўзбекистонда жуда совуқ қиш бўлди. Ўшанда  кўчатларим атиги икки ёшда эди ва мен киви етиштириш билан боғлиқ тажрибаларим тугади, деб ўйлаганман. Ажабланарлиси, баҳор келганида кўчат куртаклаганига кўзим тушди – киви совуқдан омон қолган эди.

2021 йилнинг февраль ойи охири ва март ойи ўрталаридаги совуқлар, албатта, ҳосилга салбий таъсир кўрсатди. Бу йил ҳосилдорлик ҳар бир тупдан 25-30 кг ни ташкил қилди, яъни, одатдагидан деярли 2 баравар паст бўлди. Асосийси, ҳосил умуман бўлмади эмас, ҳар бир тупдан («урғочи» туридан) икки баравар кам бўлса-да, барибир ҳосил олдим.

– Ўзбекистонда йирик киви плантацияларини яратиш режангиз борми?

– Менга бу саволни вақти-вақти билан беришади, лекин асосий фаолиятим бошқа турдаги ўсимликларни етиштириш билан боғлиқ, қолаверса, бундай плантацияларни яратиш учун ерим ҳам йўқ. Киви етиштириш – мен учун қизиқарли машғулот. Бунда мени қизиқтирган асосий ғоя –ушбу мевани Ўзбекистон шароитида етиштириш мумкинми ва қандай натижаларга эришиш мумкин, каби саволларга жавоб излашдир.

Ушбу севимли машғулотнинг тижорат компоненти сифатида мен киви кўчатларини етиштириш ва сотиш бўйича кичик бизнес ташкил этишга муваффақ бўлдим. Қолаверса, мендан киви кўчатини харид қилиб экканларга уни парваришлашда ўз маслаҳатларимни ҳам аямайман.

– Боғбон ва фермерларнинг киви етиштиришга бўлган қизиқишини қандай баҳолайсиз? Кўчатларингизга катта буюртмалар бўлганми?

– Менда киви кўчатлари учун катта буюртмалар бўлмаган. Буюртмалар ҳажми тахминан бир неча кўчатдан тортиб йигирма донагача бўлиб, уларни асосан, кичик майдонларда, томорқаларда ёки хонадонлар ҳовлисида экиш учун сотиб олишади. Шунга кўра, олинган киви ҳосили ҳам шахсий истеъмолга йўналтирилади ва бозорга деярли кириб бормайди.

EastFruit таҳлилчиларининг баҳолашича, 2017 йилдан 2019 йилга қадар Ўзбекистонга киви импорти ҳажми 1,2 минг тоннадан рекорд даражадаги 4,1 минг тоннагача ошган. 2020 йилда эса 2,1 минг тоннага тушган. Бу ҳажмнинг ярмидан кўпроғи Эрондан, қолган қисми эса Покистон ва Туркиядан етказиб берилди. Кичик миқдордаги киви партиялари (йилига 70 тоннагача) Чили, Хитой ва Россиядан импорт қилинган. 2021 йилда Ўзбекистонга киви етказиб берувчи давлатлар сафига Аргентина ҳам қўшилди.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистон супермаркетларида кивининг ўртача чакана нархи 55 000 сўм/ кг (5,1 доллар/кг)ни ташкил қилади.

Шубҳасиз, Ўзбекистонда киви етиштириш таннархи ишчи кучига сарфланадиган харажатлар нисбатан камлиги туфайли бу маҳсулотни жаҳон бозорига етказиб берадиган йирик давлатларга қараганда паст бўлади. Ҳавонинг зарур намлик даражасини ускуналар (спринклерлар) эса зарурат туғилганида кивини совуқдан ҳимоялашга ҳам ёрдам беради. Чунки, баҳорда ҳарорат нолдан пастга тушганида энг самарали ҳимоя тизими –  тождор спринклерлардир.

EastFruit экспертларининг фикрича, ички бозорда киви нархларининг юқори эканини ҳисобга олсак, Ўзбекистонда кивини тижорат мақсадларида етиштириш яхши фойда келтирадиган бизнес бўлиши мумкин. Бундан ташқари, пишиб етилган киви импорт қилинганига қараганда қимматроқ сотилиши эҳтимоли баланддир, чунки узоқ масофаларга етказиб бериш эҳтиёжи сабаб экспортчи мамлакатларда киви пишиб етилмасдан узилади.

Шу сабаб, Ўзбекистонда пишиб етилган киви таъм бўйича хорижникидан устунлик қилади. Агар маҳаллий аҳоли чиндан ҳам мазали кивини татиб кўрса ва бу меванинг таъми тилларга тушса, мамлакатда унинг истеъмоли кескин ошиб, ишлаб чиқаришга сармоя киритиш учун янги имкониятлар яралиши мумкин. Ва шунда экспорт ҳақида ҳам ўйлаб кўрса бўлади. Бугунки кунда, масалан, қўшни Тожикистонда кивининг машҳурлик даражаси тез ўсиб бормоқда ва бу мева аллақачон Янги йил дастурхонининг муҳим безагига айланган.

Сообщение Ўзбекистонда киви етиштиришнинг ўзига хос хусусиятлари – тажрибали боғбон билан суҳбат появились сначала на EastFruit.