EastFruit таҳлилчилари бу йил Украинадаги борш тўплами сабзавотлари нархининг тез ўсишига эътибор қаратишмоқда. Хусусан, айни дамда сабзининг улгуржи нархи ўтган йилгидан икки баробар, пиёз нархи икки ярим баробар, оқ карам ва лавлаги нархи уч баробар қиммат! Яъни 2020 йилнинг декабрь ойи бошига нисбатан ушбу тоифадаги сабзавотлар нархи ўртача 2,6 баробар ошди!

Дарвоқе, борш тўпламидаги нархи кўтарилмаган, аксинча, арзонлашган ягона маҳсулот бу картошкадир. Украина картошкасининг ўртача улгуржи нархлари айни пайтда ўтган йилга нисбатан 33 фоизга арзонроқдир.

ФАО ва ЕТТБ кўмагида 2021 йилнинг 3 декабрь куни Киевда бўлиб ўтган «Украина мева-сабзавотлари – 2021: Янги инвестицион имкониятлар» 17-халқаро конференцияси давомида ушбу ҳолатнинг сабаблари кўп бор муҳокама қилинди.(Эслатиб ўтамиз, мазкур тадбир «АПК-Информ: сабзавотлар ва мевалар» компанияси ташаббуси билан ташкил этилган). Бироқ, асосий сабаблар қаторида таҳлилчилар ноқулай об-ҳаво шароити туфайли экин майдонларининг қисқаришини қайд этишди. Айни пайтда, картошка майдонлари (ушбу маҳсулот бир неча йил кетма-кет қиммат бўлган эди)ни, аксинча, сўнгги икки йилда фермерлар кенгайтиришди. Шу боис, унинг нархи ўтган йилга нисбатан пастроқ бўлди.

Борш тўплами сабзавотларини етиштиришга йўналтирилган инвестицияларга салбий таъсир кўрсатган бошқа омиллар сифатида донли экинлар ва мойли ўсимликлар нархи шиддат билан ўсиши фонида сабзавотлар етиштириш рентабеллигининг ёмонлашувини ҳам қайд этиш керак. Бу мойли ва донли экинлар етиштиришнинг гектарига маҳсулот етиштириш рентабеллиги бўйича борш тўплами сабзавотларига яқинлашиши учун имкон берди. Шу билан бирга, ФАОнинг инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак ўз нутқида қайд этганидек, бошоқли экинларни етиштиришда хавф даражаси пиёз, лавлаги, сабзи ёки карам етиштиришга нисбатан анчайин паст.

“Бундан ташқари, донни сақлаш борш сабзавотларига қараганда осонроқ ва арзонроқ. Қолаверса, донли маҳсулотлар нархида ҳеч қачон сабзавотларникидек кучли тебранишлар бўлмайди. Мисол учун, турли йилларнинг бир хил санасида оқ бошли карамнинг кечки навлари учун нархлар ҳатто 20 баробар фарқ қилиши мумкин. Ва бу, албатта, катта хавф. Сабзавотчиликнинг 2021 йилда пайдо бўлган яна бир салбий омили бу ер бозорининг очилишидир. Энди кўпчилик фермерлар бизнесда қолиш учун том маънода ер сотиб олишга мажбур бўлишмоқда. Ваҳоланки, агар  ер харидига маблағ йўналтирилмаганида  қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига сармоя киритилиши мумкин эди», дейди Андрей Ярмак.

Сообщение Нега бу йил Украинада борш тўплами бир неча баробар қимматлашди? появились сначала на EastFruit.

EastFruit таҳлилчилари хабарига кўра, Украинадан мева-сабзавот сегментида экспорт тушумлари бўйича етакчи бўлган грек ёнғоғи 2020 йилда биринчи марта ўз ўрнини музлатилган резаворларга бўшатиб берган эди. Бу йил эса ушбу тоифадаги музлатилган резаворлар бўйича етакчилик, айниқса, музлатилган малина нархи тез ўсиши фонида янада мустаҳкамланди.

2020 йилда музлатилган резавор ва мевалар экспортидан олинган даромад 33 фоизга ошиб, рекорд даражадаги 111 миллион долларга етди. Худди шу вақтда грек ёнғоғи экспортидан олинган даромад 30 фоизга тушиб, сўнгги тўрт йилдаги энг паст даражага келди ва 97 миллион долларни ташкил этди.

“2020 йилда ёнғоқнинг жаҳон нархлари АҚШ бозорида юқори сифатли маҳсулотларнинг ҳаддан зиёдлиги туфайли антирекорд ўрнатди. Бу Украинанинг ушбу тоифадаги экспорт даромадлари пасайишига асосий сабаб бўлди. Айтганча, ўтган йили Украинада янги ёнғоқ плантацияларини барпо этиш деярли тўхтатилди, питомник эгалари ёнғоқ кўчатларини утилизация қилишга мажбур бўлишди, чунки, уларга умуман талаб йўқ эди ва баъзи боғбонлар мева бераётган ёнғоқ боғларини йўқ қила бошлашди. Бироқ, менимча, бундай қарорга келиш учун эрта эди. Зеро, бу йил ёнғоқ нархи яна рекордларни янгиламоқда ва бу сафар ёнғоқ нархи жаҳон бўйича рекорд даражада баланд», дейди БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

«Афсуски, кўпчилик ёнғоқ етиштириш ўн йилликка мўлжалланган бизнес эканини тушунмайди, ахир, бир йиллик нархларни стратегик бизнес-қарорлар қабул қилиш учун асос қилиб олиш ярамайди. 2020 йили мен кўпчиликни ёнғоқ бизнесига киришиш учун идеал вақт эканлигига ишонтирганман, чунки, 2020 ва ҳатто 2021 йилда ҳам сифатли ёнғоқ кўчатларини «чой-чақа»га сотиб олиш мумкин бўлди. Бироқ, бизнесни ҳар томонлама, яъни, стратегик жиҳатдан кўриб чиқиш керак. Айнан ёнғоқ, резаворлар, умуман, мева-сабзавот бизнесида иш берадиган стратегиялар ҳақида  жонли мисоллар келтирган ҳолда 3 декабрь куни «Украина мева-сабзавотлари – 2021. Янги сармоявий имкониятлар» деб номланган конференцияда сўзлаб бераман. Ерга эгалик қилиш имконияти контекстида мева-сабзавот инвестициялари ҳозирги кунда жуда долзарб аҳамият касб этмоқда. Умид қиламанки, маслаҳатларим кўпчиликка инвестицияларнинг дастлабки босқичида хатога йўл қўймаслик ёки мавжуд сармоявий лойиҳаларга тузатиш киритишда ёрдам беради», дейди Андрий Ярмак.

Мутахассис музлатилган резаворлар экспортидаги янги рекордлар сабабларини нафақат малина нархи ошиши, балки мамлакатда музлатилган резавор ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши билан изоҳлади.

“2017-2018 йилларда Украина музлатилган резаворлар экспортидан 2020 йилдагидек даромад олиши мумкин эди, бироқ ўша пайтда музлатиш қуввати барча резаворларни қайта ишлаш учун етарли бўлмаган, шу боис, маҳсулотларнинг бир қисми сархил маҳсулотлар бозорида арзимаган пулга сотилди ёки шарбат ишлаб чиқариш учун жўнатилди ва ҳатто ҳосил йиғиб олинмаган ҳолатлар ҳам бўлди. 2021 йилда Украина музлатилган резаворлар экспорти бўйича рекордни янгилайди. Ва музлатилган резаворлар экспортидан тушган даромад ҳатто 200 миллион АҚШ долларидан ошиб кетиши мумкин! 2022 йилга бориб, Украинада мева-сабзавотларни музлатиш қуввати рекорд даражада ўсади ва ушбу мамлакат янги экспорт рекордларига тайёр бўлади. Аммо янги мавсумда малина учун глобал нархлар шундай яхши бўлиши даргумон. Шунинг учун, музлатилган мевалар экспорти стратегияси ҳақида ҳозирданоқ ўйлаш ва Польшага етказиб беришда пул йўқотишни давом эттирмаслик, аксинча, тўғридан-тўғри, даромадлироқ экспортга чиқиш керак. Конференция давомида, шунингдек, бу хусусда ҳам батафсил сўзлаб беришни режалаштирганман”, дейди ФАО эксперти.

EastFruit таҳлилчиларининг прогнозларига кўра, бу йил Украинада ёнғоқ экспортидан тушадиган даромад ҳам ўсади, бироқ бу ўсиш музлатилган резаворлар экспортидаги каби кескин бўлмайди. Шунга мувофиқ, музлатилган резаворлар ва ёнғоқ ўртасидаги даромад фарқи қисқаришда давом этади.

Сообщение Бу йил музлатилган резаворлар Украинага 200 миллион доллар даромад келтиради появились сначала на EastFruit.

EastFruitнинг минтақадаги савдо манбаларидан олган маълумотларига кўра, Эронда бу йил олма ҳосили ўтган йилга нисбатан анча паст бўлди. Эронда олма етиштириш ҳажми бўйича ишончли статистик маълумотларга эга бўлмасак-да, улгуржи савдо вакилларининг таъкидлашича, бу йил Эрон олмасининг нархи ўтган йилга нисбатан анча (30-40 фоиз) юқори ва 1 кг учун 0,35 долларга етган (FCА). Эронлик етказиб берувчилар нархлар ошишини олма ҳосили кам йиғилгани билан изоҳлашмоқда. Ва бу Украина ҳамда Молдовадан олма экспорт қилувчилар учун яхши янгиликдир. Эроннинг глобал ва минтақавий олма бозорларига катта таъсирини ҳисобга олган ҳолда биз бу хусусда #freshapplecrisis мақоласида батафсил ёзган эдик.

Бироқ, олма ҳосилининг камайиши ҳақидаги миш-мишлар фонида Эрон янги мавсумда ўз экспортини жуда тез оширишда давом этди. Бу эса паст ҳосил ҳақидаги маълумотларга «мос» эмас. 2021 йилнинг август-октябрь ойларида мамлакатдан 134 минг тонна сархил олма экспорт қилинди. Бу 2020 йилнинг шу даврига нисбатан роппа-роса икки баравар кўпдир. Шунга кўра, олма етиштиришнинг камайиши ҳақидаги маълумот ҳозирча савдо ҳажми ҳақидаги маълумотлар билан тасдиқланмади. Аммо Эронда олма етиштиришнинг камайгани ҳали ҳам мутахассислар учун мумкиндек кўринади.

“Бу йил Эронда олма ҳосили камайиши мумкин эди, чунки, мазкур мамлакатдаги кўплаб ишлаб чиқарувчиларнинг технологик даражаси ҳозирча юқори эмас. Бу шуни англатадики, мева бериш даврийлиги, айниқса, 2020 йилнинг рекорд даражадаги ҳосилидан кейин бўлиши мумкин. 2021/22 йилги мавсумнинг дастлабки ойларида экспорт ҳажми ўсишини ўтган йили Эрон нархлар ошишига умид қилиб, мавсумнинг иккинчи ярмида одатдагидан кўпроқ олма сотгани билан изоҳлаш мумкин. Бироқ, мавсум охирида нархлар олма йиғим-терим давридагидан ҳам пастроқ бўлиб чиқди. Бу йил, эҳтимол, эронлик олма экспортёрлари ўтган йилги хатолардан қочишни хоҳлашар. Иккинчи сабаб, Ҳиндистондан Эрон олмасига талаб кескин ортиши туфайли ўтган мавсум охирида Эрон асосий етказиб берувчига айланди. Янги мавсумда Ҳиндистонга етказиб бериш тез суръатлар билан ўсишда давом этмоқда. Учинчи сабаб, АҚШда олма етиштиришнинг пасайиши кутилаётганидир ва бу Осиёда Эрон олмасига талаб ўсиши учун янада катта истиқболни англатади. Тўртинчи сабаб, Яқин Шарқ, биринчи навбатда, Ироқ ва БААда Эрон олмасига талаб ортиб бормоқда, янги мавсумнинг дастлабки уч ойида Эрондан 105 минг тоннадан ортиқ сархил олма етказиб берилган. Бошқа томондан, олма нархига бу йил жуда юқорилигича қолаётган логистика тузилиши таъсир қилади»,  дейди БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Андрий Ярмак ва мева бозорининг бошқа етакчи экспертлари 2021 йилнинг 3 декабрь куни Киев шаҳрида бўлиб ўтадиган “Украина мева-сабзавотлари – 2021” деб номланган 17-халқаро конференцияда жаҳон олма бозори истиқболларининг батафсил таҳлилини тақдим этишади (рўйхатдан ўтиш ушбу ҳаволада).

Шуниси қизиқки, Туркманистон кутилмаганда янги мавсумнинг дастлабки ойларида Эрон олмасининг энг йирик импортёрлари қаторига кирди ва Эрондан 10 минг тоннадан ортиқ олма сотиб олди. Бироқ, Эронда етиштирилган 92 минг тоннага яқин олма етказиб берилган Ироқ бошқа мамлакатлардан катта фарқ билан етакчилик қилди. Аммо янги мавсумда Эрондан Россияга олма етказиб бериш ҳақиқатан ҳам қисқарди ва бирданига деярли уч баравар камайиб, атиги 3,4 минг тоннага етди.

Фақат 2020/21 йилги мавсумда Эрон 963 минг тонна олма экспорт қилди, бу сархил олма экспорти бўйича жаҳон етакчиси Хитой билан деярли бир хил кўрсаткич. Шундай қилиб, Эрон бир мавсумда 1 миллион тоннадан ортиқ олма экспорт қилишга муваффақ бўлган тарихдаги деярли тўртинчи давлатга айланди. Илгари фақат Хитой, Польша ва Италия буни амалга оширишга қодир эди. Агар бу йил Эронда олма ҳосилининг камайиши ҳақидаги маълумотлар тасдиқланмаса ва экспорт ҳажми юқорилигича қолса, ушбу мамлакат янги мавсумдаёқ, олма экспорти бўйича жаҳонда етакчи бўлиб, 1 миллион тонна сархил олма етиштириш бўйича энг юқори поғонани эгаллаши мумкин.

Сообщение Эрон ҳосил камайгани ҳақидаги миш-мишлар фонида олма экспортини оширишда давом этмоқда появились сначала на EastFruit.

EastFruit лойиҳаси таҳлилчиларининг хабарига кўра, бу ҳафта «лавлаги жек-пот»ини қўлга киритиш учун украиналик фермерлар нархни тез ошира бошлашди. Бироқ, нархларнинг кўтарилиши айни пайтда ушбу маҳсулот импортига туртки бўлди. Шу ҳафта Украина бозорига қўшни Польшадан лавлагининг биринчи партиялари етиб келди.

EastFruit лойиҳасининг кундалик мониторингига кўра, хўраки лавлаги нархи ҳафта давомида ўртача бир ярим баробар ошди ва бугун украиналик фермерлар ушбу сабзавотни 9-12 грн/кг (0,34-0,45 доллар)дан арзон бўлмаган нархда жўнатишга тайёр. Бозор иштирокчилари нархларнинг бундай тез ўсишини бозорда ушбу маҳсулот билан боғлиқ таклифлар чеклангани билан изоҳлашмоқда, зеро, кўпчилик баҳорда лавлагини максимал нархда сотиш умидида омборхонага жойлаган ва ҳали уни очишга тайёр эмас. Мақсад катта даромад олиш имкониятини бой бермасликдир.

Бу ҳолатга шу ҳафта Украинага Польша лавлагисини етказиб бера бошлаган савдогарлар дарҳол муносабат билдиришди. Бугунги кунда ушбу маҳсулот ҳажми катта эмас ва импорт қилинган лавлагини сотиш нархлари 8,00-8,50 грн/кг (0,30-0,32 доллар/кг) оралиғида айтилмоқда. Яъни, импорт қилинган лавлаги бу нарх даражасида Украина билан нарх ва сифат жиҳатидан рақобатбардош, демак, баҳорда нархларнинг кескин ўсишига бўлган умид ўзини оқламайди.

Айни пайтда Украина фермер хўжаликларида хўраки лавлаги 2020 йилнинг ноябрь ойи охирига нисбатан ўртача 3,3 баравар қиммат. Шу билан бирга, агар украиналик фермерлар лавлаги сотишдан воз кечишда давом этишса, бозорнинг асосий иштирокчилари Польшадан ушбу сабзавот импорти кейинги ҳафтадан бошлаб кескин ўсиши мумкинлигини истисно қилишмайди.

Сообщение Украинада хўраки лавлаги нархининг ошиши ушбу маҳсулот импортига йўл очди появились сначала на EastFruit.

EastFruit маълумотларига қараганда, сўнгги йилларда иқлим ўзгаришларининг жадаллашуви энг кўп мева-сабзавотчилик тармоғига таъсир кўрсатмоқда ва бу боғбонлар ва миришкорларга миллиардлаб зарар етказяпти. Табиийки, фермерлар ҳолатни шундай қолдиришни исташмайди ва иқлимий хатарларни камайтириш йўлларини излашга фаол киришганлар. Кўпинча уларни топишяпти ҳам.

“Мевачилик – агробизнеснинг иқлим ўзгаришларига энг таъсирчан сегментидир. Йил давомида ҳароратнинг нормадан бироз четга чиқиши ҳам меваларнинг ҳосилдорлиги ва сифати пасайишига, баъзан эса дарахт ва буталарнинг нобуд бўлишига олиб келади. Европа ва, умуман, дунёнинг исталган еридаги боғбон ва миришкор учун энг катта хавф баҳорги совуқ уришдан келади – аёз бир неча соат ичида фермернинг бутун ишини чиппакка чиқариб, уни бир йиллик даромаддан маҳрум қилиши мумкин. Аммо қишда ҳаво ҳароратининг аномал даражада совиши ва ёзда ҳаддан ташқари исиб кетиши ҳам мева, резаворлар, узум ва ёнғоқ етиштирувчи фермерларга жиддий зарар келтириши мумкин. Шунингдек, куздаги эрта тушган совуқ анчагина хавф туғдиради. Об-ҳаво шароитларининг боғдорчилик ва узумчиликка салбий таъсиридан ҳимояланиши бўйича жаҳон тажрибасини ўрганишдан сўнг бизга аён бўлдики, бу борада АҚШ ва Янги Зеландия етакчи ҳисобланади, ЕИ мамлакатларида эса боғларнинг иқлим инжиқликларидан ҳимояланганлик даражаси энг паст даражада”, – дея изоҳ берди БМТ Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилотининг (ФАО) инвестициялар департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

EastFruit маълумотларига кўра, боғлар, токзорлар ва резавор мевазорларни совуқ уришдан сақлашнинг асосий воситалари қуйидагилар:

• Боғ устидан спринклер суғориш (уни яна “музли зирҳ” деб ҳам аташади) – эҳтимол совуқ уришидан сақлашнинг энг самарали усули. Тўғри, ушбу усул бошқалари каби бир қатор жиддий чекловларга эга бўлиб, улар ҳақида қуйида тўхталамиз.
• Боғ остидан спринклер суғориш – биринчи усулга ўхшайди, бироқ самараси пастроқ.
• Ёмғирлатиб суғориш – боғларни совуқ уришидан сақлашнинг янада самараси камроқ усули.
• Тутун билан димлаш – совуқдан муҳофаза қилишнинг энг қадимги усулларидан бири бўлиб, шунга қарамай жуда катта меҳнат, харажат талаб қилади ва унинг самарадорлиги чекланган.
• Боғни иситиш – совуқдан ҳимоялашнинг самарасиз ва эскирган хавфли усули.
• Шамол машиналари ёки “виндмашиналар” – совуқдан ҳимоялашнинг универсал усули бўлиб, ёзги даврда ҳаддан зиёд юқори ҳарорат пайтида боғни совитишда ҳам қўлланилиши мумкин.
• Ёпиқ ер – совуқ уришидан сақланишнинг энг яхши воситаси эканлиги аниқ. Бироқ у талаб этадиган инвестициялар боғ ёки резавор мевазорнинг ўзидан ҳам қиммат тушади. Шу боисдан мазкур материалда уни кўриб чиқмаймиз.

Совуқ уришнинг турлари ва уларнинг ҳимоя услубини танлашга таъсири

Совуқ уриши (ёки аёз)нинг турли шакллари борлигини кўпчилик билмаса керак. Нохуш хабар шуки, совуқ уришининг асосий иккита тури, яъни адвектив аёз олдида энг кўп қўлланиладиган ҳимоя усулларининг аксарияти ожиздир.

Адвектив аёз (уни яна кўчма аёз деб ҳам аташади, чунки совуқ ҳаво массаларини шамол бошқа минтақалар, кўпинча, шимолдан олиб келади) одатда, анчагина кучли шамол билан кечади ва ҳаво булутли бўлади. У узоқ туриб қолиши ва совуқ уришидан ҳимоялаш учун қилинган сайъ-ҳаракатларни чиппакка чиқариши мумкин. Булут ҳам кундузи ҳаво ва тупроқнинг исишига йўл қўймайди ҳамда ҳарорат инверсияси, яъни ҳавонинг юқори қатламида илиқ қатлам шаклланишини тўсади. Бундай совуқ пастликда жойлашган боғларга энг кўп зарар етказади. Чунки совуқ ҳаво айнан шу ерда тўпланади ва узоқ туриб қолади.

Ўз-ўзидан келиб чиқадики, аёзнинг ушбу турига қарши ҳимоя йўлини топиш мушкул. Боғ устидан суғориш ёки “музли зирҳ” усули нисбатан самарали йўл бўлиши мумкин. Аммо бу масалада ҳам кўплаб чекловлар ва ўзига хосликлар мавжуд. Боз устига, кўплаб ишлаб чиқарувчилар бундай усулни қўллашга жисмонан қодир эмас. Бироқ бу ҳақда кейинроқ тўхталамиз.

Радиацион аёзлар эса нурланиш таъсирида тупроқнинг совиши оқибатида келиб чиқади ва кўп ҳолларда тунда, очиқ ва шамолсиз об-ҳаво шароитида кузатилади. Бу пайтда ер сиртининг нурланишга таъсири юқори бўлиб, гирдобли ҳаракат кам бўлади. Натижада, совиган ер усти ҳаво қатламининг юқоридаги илиқроқ қатламлар билан аралашиши қийин кечади. Бундай совуқгарчилик Шарқий Европа ва Марказий Осиё иқлим зонасида кўп учрайди. Уларга қарши курашиш фермерлар учун анча осон, унинг воситалари ҳам, маълум бўлишича, самаралироқ экан. Ушбу ҳолатда турли мураккабликдаги ҳар хил усулларни қўллаш мумкин.

Совуқ уришига қарши курашиш самарадорлигини тўғри тушунишдаги муҳим жиҳатлар

Соғлом боғ, резаворзор ёки токзорлар заифроқларига қараганда аёзга бардошлироқ бўлади. Шу сабабли, совуқдан ҳимояланиш кўчат экишдан тортиб то унга қарашгача – барча асосий агротехник тадбирларга қатъий риоя қилишдан бошланади. Касалликлар ва зараркунандалар ўчоқларининг йўқлиги, мувозанатлашган озуқа, боғнинг тўғри жойлаштирилиши, шамолдан ҳимоя қилувчи йўлакларнинг мавжудлиги каби омиллар критик ҳарорат кунларида ҳосилнинг қанчалик сақлаб қолинишига тўғридан-тўғри таъсир кўрсатади.

Мевалар, резаворлар, ёнғоқлар ва узум етиштиришда, албатта, навлар ва кўчатларни оқилона танлашни ҳам унутмаслик лозим. Кўпинча бизнинг минтақамизда боғбонлар иссиқ ўлкалардан кўчатлар сотиб олади. Улар эса ё қиш даврида паст ҳароратга бардош бера олмайди, ёки эрта гуллаб кетиб, баҳорги совуқгарчиликларда нобуд бўлади.

Боғ, резаворзор ёки токзорни йирик сув ҳавзаси яқинида жойлаштириш ҳам доим боғни кучсизроқ аёздан қисман ҳимоялаш ёки ҳарорат пасайиши оқибатида келадиган зарарни камайтириш имконини беради.

Совуқдан ҳимоялашнинг қайси турини танлаш керак? Боғларда совуқдан ҳимоялаш усулини танлашдаги асосий чекловлар.

Боғ устидан суғориш (боғ устидан ёмғирлатиб суғориш ёки “музли зирҳ” усули)нинг самараси анча юқори. Қолаверса, мазкур усул адвектив совуқлар юз берганда ҳам қўлланилиши мумкин. Айрим ҳолларда боғбонлар ушбу усулдан фойдаланиш орқали ҳатто Цельсий бўйича 9 даражалик совуқда ҳам боғдаги дарахтлар мева тугунларини сақлаб қолишади. Гуллар, тугунчалар ва барглар муз билан қопланиб қолиши туфайли унинг ичидаги ҳарорат нолга яқин даражада сақланиб туради. Бу шуни англатадики, ўсимлик ҳужайрасининг ичи музламайди, барглар ва дарахтга зарар етказиши мумкин бўлган муз кристаллари ҳосил бўлмайди.

Бироқ ҳамма хўжаликлар ҳам мазкур усулни қўллай олмайдилар. Нега? Сабаби:

1. Асосий муаммо шундаки, бунинг учун боғбон ёки миришкор музлаб қолмаган катта миқдордаги сув захирасига эга бўлиши, ҳаво ҳарорати ноль ва ундан паст бўлиб турган кунлар давомида ўша сув билан боғни суғориши керак бўлади.
2. Бундан ташқари, мазкур усулни қўллаш учун аввалбошданоқ сув беришнинг қимматроқ воситалари: янада қувватлироқ ва қимматроқ насослар, қувурлар ва бошқаларни режалаштириш талаб этилади.
3. Боғбон анча қиммат турадиган ва фақат интенсив боғларда ишлатиладиган баланд шпалераларга эга бўлиши лозим.
4. Ушбу усулда қўлланиладиган сув пуркагич спринклер ҳам одатдагиларидан қиммат, чунки пластик спринклерлар паст ҳароратга дош бера олмайди.

Баланд шпалераларни айтмаса, айнан шу чекловларга боғ остидан спринклер суғориш усулида ҳам дуч келамиз.

Аммо, устига устак, бу методнинг самараси аввалгисига қараганда кам ҳам.

Ёмғирлатиб ёки жўяклар оралаб суғориш асосан, қисқа муддатли радиацион аёзлар пайтида боғни ҳимоя қилиши мумкин. Аммо шунда ҳам ҳарорат Цельсий бўйича 2-3 даражадан пастга тушиб кетмаса. Шунга қарамай, совуқгарчиликлар тушиши арафасида жўяклар бўйлаб оддий суғориш боғдаги намлик даражаси ва ҳаво ҳароратининг ошиши ҳисобига зарарни камайтиришга ёрдам беради.

Аммо бу усулда ҳам катта сув захираси талаб этилади. У эса, айниқса баҳор пайтида кўплаб боғбонлар учун муаммодир. Шу билан бирга, катта миқдордаги сувни тезлик билан қўйиш учун анча кучли суғориш тизимига эга бўлиш керак.

Боғни ёки токзорни тутун билан димлаш – муҳофазанинг қадимий, қиммат ва энг самарасиз усулидир. Гап шундаки, тутун боғ бўйлаб ёйилиб, дарахтларни қоплаб олади, унинг ҳарорати эса ҳаво ҳароратидан бир мунча юқорироқ бўлади. Бундан ташқари, тутун иссиқлик ердан кўтарилиб кетмай, боғда сақланиб туришини таъминлайди.  Мана, нима учун боғни сақлаб қолишнинг ушбу усули фақатгина айрим ҳолларда ва фақатгина кичик майдонли боғларда қўлланилиши мумкин:

1. У катта меҳнат ресурсларини, боз устига, тун пайтида ишлашни талаб қилади. Буни эса уддалаш осон эмас;
2. Катта ҳажмда ёнувчи материал (одатда қуриган сомон) ёки юзлаб тутантириқ шашкалар керак бўлади;
3. Метод анча қимматга тушади;
4. Аҳоли яшаш пунктлари яқинида ишлатиб бўлмайди, чунки тутун аҳоли саломатлиги учун зарарли;
5. Адвектив аёзлар пайтида самара бермайди, чунки шамол тутунни осонгина учириб кетади.

Тутатиш методининг афзаллиги шундаки, у ускуналар учун алоҳида инвестициялар киритишни ва ҳимоя қатламини ўрнатишни талаб этмайди, агар ҳамма нарсангиз бўлса, дарров ишга солишингиз мумкин.

Боғни иситиш, яъни тутун ҳосил қилиш эмас, балки ҳароратни кўтариш мақсадида турли ёнилғи воситаларини ёқиш. Биз бу усулни чуқур кўриб чиқмаймиз. Чунки у барча тарафдан олиб қараганда мутлақо самарасиздир: қиммат, улкан меҳнат ресурсларини талаб этади, ёнғин чиқиш хавфи бор ва боққа ёки токзорга зарар келтириши, ҳатто бутунлай ер билан битта қилиб юбориши мумкин.

Албатта, сиз тунда аланга ичида қолган боғ ёки токзорнинг ажойиб суратларига эга бўлишингиз мумкин. Аммо буни афзаллик деб бўлмаса керак. Одатда, миришкорлар ушбу усулдан ўта қиммат навли узумни сақлаб қолиш мақсадида ва фақатгина бунинг учун етарли ток новдалари захираси бўлганда фойдаланишади.

Шамол машиналари ёки “виндмашиналар” – бу, эҳтимол, ҳамма жойда қўлланилиши мумкин бўлган, аёздан сақлашнинг энг осон ва универсал усулидир. Қолаверса, шамол машиналари боғбон ва миришкорларга ёз пайтида боғдаги ҳаво ҳароратини пасайтиришда ҳам қўлланилиши мумкин. Ушбу методнинг моҳияти шундаки, бунда илиқ ҳавонинг юқори инверсион қатлами боғдаги совуқроқ ҳаво оқими билан аралаштирилади.

Агар шамол машиналари усули иссиқ пушка усули билан биргаликда қўлланилса, совуқдан ҳимоялашнинг мазкур усули боғ устидан суғориш усулидан кам самара бермайди.

Бироқ, бошқа методларда кўрганимиз каби, у ҳам ўзига хос камчиликларга эга:

1. Агар аёзли ҳаво кучли шамол ва булут билан бирга юз берса, адвектив совуқда у самара бермайди – булут ҳавонинг инверсион қатлами юзага келишига тўсқинлик қилади, шамол тезлиги 7-8 км/соатга етганида эса автоматика шамол ҳайдаш ускунасини ўчириб қўяди;
2. Шамол машиналарини турар жойларга 120-150 метрдан яқин масофада ўрнатиб бўлмайди. Қанча узоқ бўлса, шунча яхши. Чунки машиналар тунда ишлайди ва етарлича шовқин кўтаради. Бу эса маҳаллий аҳолига ёқмаслиги турган гап.
3. Шамол машиналарининг яна бир камчилигини вақтинчалик дейиш мумкин – айни дамда уларга талаб таклифдан анча баланд. ЕИ мамлакатлари ва Янги Зеландиядаги кўплаб етакчи етказиб берувчилар 2023 йилга қадар ускуна етказиб бериш бўйича буюртма қабул қилмаяпти. Чунки уларнинг заводлари шусиз ҳам тўла қувват билан ишламоқда.

Аммо шамол машиналарининг афзалликлари уларнинг камчиликларини ёпиб юборади. Мана, ўша афзалликлар:

1. Исталган боғ, резаворзор ёки токзорга ўрнатилиши мумкин ва боғ устидан суғориш усулидаги каби алоҳида инфратузилма мавжуд бўлишини талаб этмайди;
2. Суғориш тизимларидан фарқли ўлароқ тезлик билан ўрнатилиши мумкин (ҳимоя тизими бир неча кун ичида барпо этилади);
3. Боғ устидан суғориш методи билан таққослаганда, ҳар гектарга ҳисобланган инвестициялар кам;
4. Шамол машиналаридан нафақат совуқдан ҳимоялаш пайтида, балки ёзда юқори ҳарорат пайтида боғни совитиш мақсадида ҳам фойдаланиш мумкин;
5. Шамол машиналарини кузги совуқчиликдан ҳимоя қилиш ва илк аёзлардаёқ мева тугиши тўхтаб қоладиган айрим экинларнинг очилиш даврини узайтириш учун ҳам қўллаш мумкин;
6. Тизимни ишлатишнинг осонлиги;
7. Узоққа чидаши – одатда, ишлаб чиқарувчилар фойдаланиш муддати учун 10 йилга кафолат беради, бироқ, амалиётнинг кўрсатишича, шамол машиналари бундан ҳам узоқ йиллар ишлайди.

Совуқдан ҳимоялаш тизимлари ўзига ишлатилган инвестицияларни оқлайдими? Агар оқласа, қанчалик тез?

Бу ерда биз аёздан муҳофаза қилишнинг фақатгина инвестиция талаб қиладиган ва самарали усуллари, яъни боғ устидан суғориш ва шамол машиналари методларини таҳлил қиламиз.

Ҳар иккиси ҳам қилинган харажатларни совуқ уриб кетган илк йилдаёқ қоплайди. Бошқача қилиб айтганда, агар боғбон ёки миришкор ушбу машиналардан фойдаланиш даврида бирор марта ҳам аномал об-ҳаво шароитига дуч келмасагина, улар ўзига қилинган харажатларни қопламаган ҳисобланади.

Хўш, аёзга қарши ҳимоя воситаларига қилинган инвестициялар нега совуқ урган илк йилдаёқ ўзини оқлайди? Биламизки, бундай инвестиция киритувчи фермерлар унчалик кўп эмас. Шу сабабдан, совуқгарчиликлар ишлаб чиқариш ҳажмини ҳам, маҳсулот сифатини ҳам пасайтириб юборади. Ўз-ўзидан келиб чиқадики, бундай шароитда сифатли мева-резавор маҳсулотлари бўйича таклифлар кескин камайди ва нарх шиддат билан ўсади.

Демак, аёздан ҳимоялаш тизимларига инвестиция қилган боғбонлар катта миқдорда сифатли ҳосилга эришадилар, шу тариқа, одатдаги йилларнинг даромадидан ҳам ошириб фойда олишлари мумкин. Кўпинча, олма, голубика, малина, ёнғоқ ва бошқа мева экинлари билан кўп бора кузатилганидек, нархлар бир ярим-икки бараварга ошиб кетади. Демак, совуқдан ҳимоя қилиш тизимларига эга бўлган фермерлар бундай йилларда икки баравар кўп фойда кўришлари мумкин!

Хўш, бизнинг минтақамизда совуқ уришлар қанчалик тез учрайди? Келинг, кўриб чиқамиз.

Украина ва Молдованинг кўплаб минтақаларида сўнгги 5 йил ичида боғбонларга зарар келтирган совуқгарчиликлар икки-уч марта юз берган. Ўзбекистон, Тожикистон ва Грузиядаги аксарият минтақаларда сўнгги 5 йилда аёзлар 1-2 марта содир бўлди.

Биз минтақамизда сўнгги йилларда рўй берган совуқ тушиш ҳолатларининг барчасини санаб тугата олмаймиз ҳам. 2021 йилда Ўзбекистон совуқ уришидан жуда катта зарар кўрди, шафтоли ва бошқа данакли экинлар ҳосилининг анчагина қисми нобуд бўлди. Дарвоқе, маҳаллий олма ҳосили борасида ҳам муаммолар келиб чиқди. Худди шундай вазият Тожикистонда ҳам юзага келиб, асосан эрта пишар, шафтоли ва гилоснинг энг қиммат навларига зарар етди. Бу қуритилган мевалар нархларига ҳам таъсир кўрсатди. 2020 йилда бир неча аёз тўлқинлари Украинадаги голубика ҳосилининг каттагина қисмини йўқ қилди, шунингдек, олма ҳосили ҳам кескин камайиб кетди. 2019 йилда ҳам айнан шундай ҳодиса рўй берди – яъни Украинада қаторасига икки йил совуқ уриши туфайли олма ҳосили жуда паст бўлди.  2020 йил Молдовада қисман совуқгарчиликлар туфайли энг кам олма ҳосили олинган йил бўлди. Украина ҳам, Молдова ҳам ҳар йили баҳорги совуқ уриши туфайли данакли ва резавор мевалар ҳосилининг улкан қисмидан айрилмоқда.

Бошқача қилиб айтганда, совуқдан ҳимоялаш тизимларини ўрнатган ишлаб чиқарувчилар Украина ва Молдовада 1,5-2,5 йилда, Ўзбекистон, Тожикистон ёки Грузияда эса 3-5 йилда сарф-харажатларини чиқариб оладилар.

Совуқдан ҳимоялаш тизимларининг боғдорчилик бизнеси учун қўшимча афзалликлари

“Замонавий бизнесда мева-сабзавот маҳсулотларининг сифати ва етказиб беришнинг ишончлилиги аҳамияти жиҳатидан биринчи ўринда туради. Мева, ёнғоқ, резавор ва узум етиштириш билан шуғулланувчи кўплаб йирик боғбонлар ёки кооперативлар ҳосил йиғиштиришдан бир йил олдиноқ кутилаётган маҳсулотнинг 70-80 фоизига шартнома тузиб бўлган бўлади. Табиийки, аёз уришидан ҳимоя қилиш тизимларининг мавжуд бўлиши харидорлар (супермаркетлар тармоғи ёки импортёрлар) наздида ишлаб чиқарувчининг даражасини бир поғона кўтаради. Чунки харидорнинг ишончи комилки, бундай фермер билан ҳамкорлик қилишда хавф-хатарлар камроқ. Худди шундай, аграр соҳага кредит берувчи банклар ҳам боғбоннинг ўз бизнесини хатарлардан сақлашга интилишига алоҳида аҳамият берадилар, бундай фермерларга арзонроқ кредит беришга мойил бўладилар. Бу эса турган-битгани иқтисоддир”, дея қўшимча қилди ФАО иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Нуфуз ва обрў омилини ҳам назардан четда қолдирмаслик керак. Агар бошқа рақобатчилар уддасидан чиқа олмаётган, қийин об-ҳаво шароити юзага келган бир пайтда ишлаб чиқарувчи ўз ҳамкорларини сифатли маҳсулот билан таъминлай олган экан, унинг харидорлар олдидаги обрўси ортиши шубҳасиз.

Хулоса қилиб айтганда, Украина, Ўзбекистон, Молдова, Грузия, Тожикистон ва минтақамизнинг бошқа мамлакатларида ҳар йили ўн ва ҳатто юз минг тонналаб гилос, олма, голубика, ёнғоқ, узум, шафтоли ва бошқа экинлар ҳосилидан айрилаётган боғбонлар учун ҳозир ўз бизнесидаги хавф-хатарларни камайтириш ҳақида ўйлашнинг айни вақтидир. Ахир бу жуда фойдали бўлиб, бозорда рақобат кучайиб борар экан, узоқ муддатли истиқболда ажойиб устунлик тақдим қилади.

2021 йил 2-3 декабрь кунлари Киев шаҳрида (Украина) бўлиб ўтадиган “Украина сабзавотлари ва мевалари – 2021” 17-халқаро анжуманида совуқ уришидан ҳимоялашнинг самарали тизимлари намойиш этилади.  Ушбу воқеани ўтказиб юбормаслик учун, мана бу ҳавола орқали рўйхатдан ўтишингиз керак.

Сообщение Қандай қилиб боғ ва токзорни совуқ уришидан сақлаш мумкин? Ҳимоя усуллари, уларнинг самарадорлиги, нархи ва фойдаланиш имконияти появились сначала на EastFruit.

EastFruit таҳлилчилари 2021 йилда эътиборни бир неча бор гилос бозоридаги оғир вазиятга қаратишганидан хабарингиз бор. Зеро, ўшанда маҳаллий маҳсулотлар нархи рекорд даражада пасайган, аммо уларга ҳануз талаб йўқ эди. Хусусан, Украинанинг Запорожье вилояти Мелитополь шаҳридаги боғбонлар маҳсулотларининг бир қисмини чиқиндига ташлашга мажбур бўлишди, чунки, у умуман сотилмади.

Бироқ, ажабланарлиси шундаки, айнан 2021 йилда бозорда ортиқча маҳаллий гилос максимал даражада, нарх эса аксинча, минимал бўлган маҳал Украина бу мевани ўз тарихидаги рекорд даражада импорт қилган. Украинага сархил гилос импорти ҳажми 2 минг тоннага етди ва 2020 йилга нисбатан 83 фоизга ўсди.

Қизиғи шундаки, Украинадан гилос экспорти арзон нархлар, маҳсулот танқислиги ва Европа Иттифоқи бозорларида ҳам гилоснинг юқори нархига қарамай, кескин камайди. Бутун мавсум давомида украиналик экспортёрлар атиги 466 тонна гилос экспорт қила олишди. Бу кўп йиллар давомида мамлакатдан экспорт қилинган гилоснинг рекорд даражадаги паст кўрсаткичидир.

“Истеъмолчилар, жумладан, украиналикларнинг ҳам гилос сифатига бўлган талаблари тобора ортиб бормоқда. Улар замонавий йирик мевали навларга кўпроқ қизиқишяпти. Шу билан бирга, Украинада  гилос етиштириш технологиялари, асосан, анъанавийлигича қолган ва замонавий бозор нуқтаи назаридан эскирган. Агар бир неча йил аввал бундай гилос учун истеъмолчини мамлакат ичида ва Беларусда топиш мумкин бўлган бўлса, ҳозир бизнинг бозор ва Беларусь, Россия бозорларида импорт қилинадиган юқори сифатли маҳсулотлар бўйича кўплаб таклифлар пайдо бўлди. Украина истеъмолчиси бунинг учун кўпроқ тўлашга тайёр. Айтганча, 2021 йилда унчалик кўп бўлмаган юқори сифатли Украина гилосига ҳам талаб жуда юқори ва нархлар анчагина баланд  эди», дейди Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФАО) инвестицион департаменти иқтисодчиси Андрий Ярмак.

“Айтганча, Украина бозорига асосий гилос етказиб берувчига айланган Ўзбекистонда ҳам бу йил илк бор худди шундай ҳолат юзага келди. У ерда гилос етиштириш ортиб бормоқда, бироқ, ушбу мева учун юқори нарх тўлайдиган ва юксак талаблар қўядиган мамлакатларга экспорт камлигича қоляпти. Шу боис, ўзбек фермерлари гилосни қандайдир йўл билан сотиш учун унинг нархини пасайтиришга мажбур бўлишмоқда. Ваҳоланки, худди шу пайтда жаҳонда сифатли гилос нархи ўсишда давом этмоқда”, дейди ФАО эксперти.

Шунингдек ўқинг: Ўзбекистон бу йил Жанубий Кореяга гилос экспортини оширди

2021 йилда Ўзбекистон Украинага 745 тонна гилос экспорт қилди, бу ўтган йилгига нисбатан 12 баробар кўпдир. Украина ва Молдова бозорларига 2021 йилда 431 тонна сархил гилос етказиб бериш ҳажми икки баравар ошди. Греция Украинага Молдова билан деярли бир хил миқдорда гилос экспорт қилди, бу мамлакатдан етказиб бериш ҳажми эса  йил давомида ўзгармади, чунки, Европа Иттифоқидаги нархлар юқорироқ эди. Украинага Эроннинг ҳам гилос экспорти ортиб бормоқда, бироқ ҳозиргача бу мамлакатдан мавсум давомида 100 тоннадан кам сархил гилос импорт қилинди.

2021 йилнинг 3 декабрида Андрий Ярмак Украина боғбонларининг мева бизнесига стратегия ва ёндашувларини зудлик билан ўзгартириш зарурлиги, шунингдек, мева-сабзавот бизнесини ўзгартирадиган  технологиялар ҳамда маркетингдаги глобал инновациялар ҳақида  “Украина сабзавот ва мевалари – 2021. Янги инвестицион имкониятлар” деб номланган 17-халқаро конференцияда сўзлаб беради. 2 декабрь куни эса бу ерда яна иккита ноёб тадбир бўлиб ўтади: Ритейл-форум ва Савдо форуми. Ушбу форумларда нафақат супермаркетлар тармоғига маҳсулотлар етказиб бериш бўйича шартномалар тузиш, балки Украинадаги супермаркетлар тармоғида турли хил сабзавот ва меваларнинг савдо ҳажми ҳамда етказиб берувчилар нуқтаи назаридан тармоқлар рейтинглари билан танишиш, бу борада эксклюзив маълумотлар олиш мумкин бўлади. Ушбу тадбирни ўтказиб юбормай десангиз, мазкур ҳавола орқали иштирок этиш учун рўйхатдан ўтишингиз керак.

Сообщение Украина рекорд миқдорда гилос импорт қилди, маҳаллий маҳсулотга талаб йўқлиги сабаб экспорт кескин камайди появились сначала на EastFruit.

#FTrade Club – 2021 лойиҳаси 2021 йилнинг 2-3 декабрь кунлари мева-сабзавот бизнесининг барча иштирокчиларини қизиқтирадиган учта тадбирни ўтказади.

#FTrade Club – 2021 доирасида:

«Ритейл форум – 2021» биринчи халқаро конференцияси;

12-халқаро Савдо форуми;

“Украина мева-сабзавотлари – 2021. Янги инвестицион имкониятлар” деб номланган 17-халқаро конференция;

#FtradeClub – 2021 резидентлари нималарга эга бўлишади?

• Етакчи чакана савдо тармоқлари ва бошқа тарқатув каналлари орқали асосий мева, сабзавот ва резаворларни сотиш ҳажми – илк бор ва эксклюзив равишда «Ритейл форум – 2021» доирасида.
• Мева-сабзавотчилик бизнесининг асосий сармоявий нишалари ва имкониятларини конкрет деталлар билан рақамли баҳолаш.
• Украина мева-сабзавот бозори ҳақида эксклюзив таҳлилий маълумотларнинг тўлиқ тўплами.
• 2021/22 йилги мавсумда Украинада мева-сабзавот етиштириш ва нархлар прогнози
• Сабзавот, мева ҳамда резавор етиштирувчиларнинг етакчи миллий ва минтақавий супермаркетлар тармоқлари, мева-сабзавот экспортёрлари ва импортёрлари билан тўғридан-тўғри музокаралари.
• Украина мева-сабзавот ассоциацияси (УМСА)нинг кооперация тамойиллари бўйича биринчи савдо платформаси тақдимоти – ҳатто кичик фермерлар учун ҳам супермаркетлар тармоғи ва экспорт бозорларига киришнинг калити ва  тадбирлар залининг ўзида шартномалар тузиш имкониятидир.

#FtradeClub кимлар учун қизиқ?

• Йирик ва кичик боғбонлар, сабзавот етиштирувчилар учун, чунки, у бозорларга чиқиш ва бизнес самарадорлигини ошириш имконини беради;
• Ўз бизнесини диверсификация қилмоқчи бўлган ва юқори қўшимча қийматга эга маҳсулот ишлаб чиқариш ва / ёки қайта ишлашни бошламоқчи бўлган донли ва мойли экинларни етиштирувчилар учун;
• Бизнеснинг бошқа йўналишидаги инвесторлар, айниқса, ер сотиб олиш имконияти фонида юқори рентабелликка эга бўлган фойдали инвестиция имкониятларини изловчилар учун!
• Кредитлаштириш ва истиқболли қарз олувчиларга янги соҳаларни қидираётган банклар ва молия ташкилотлари учун;
• Мева-сабзавот секторида ўз бизнеси бенчмаркингини ўтказа оладиган ва ривожланиш учун янги имкониятларни аниқлайдиган, шунингдек, залнинг ўзидаёқ янги юқори сифатли товар етказиб берувчиларни топиш имкониятига эга бўлган супермаркетлар тармоқлари учун;
• Етказиб берувчилар ва харидорлар ўртасида кўплаб алоқаларни ўрнатиш имконига эга бўлган улгуржи савдо вакиллари ва трейдерлар учун;
• Эксклюзив бозор таҳлиллари ва потенциал харидорларнинг кўплаб алоқаларини ола биладиганлар, яъни ускуна, МТР ва ўсимликларни ҳимоя қилиш воситаларининг етказиб берувчилари учун.

EastFruit лойиҳаси тадбирнинг ҳамкори ҳисобланади.

Дастлабки дастур бу ерда.

Лойиҳа тафсилотлари ўрин олган ва иштирок этиш учун ариза жойлаштириладиган расмий саҳифа бу ерда: http://fruit-inform.tilda.ws/ftradeclub

Тадбир ўтказиладиган жой: «Петровский Бровар», Бровар шаҳри, «Переяславский путь», 131 (Киевдан 5 км лик масофада)

#FTrade Club – 2021да қатнашиш бўйича саволлар юзасидан мурожаат қилишингиз мумкин:

+380 96 5836323 – Евгений Кузин, eugenekuzin@gmail.com

+380 96 4337857 – Александр Хорев, halex.khorev@gmail.com

+380 96 1319287 – Александра Манько, sashchaa@gmail.com

Сообщение Мева-сабзавот бизнесида муваффақиятга эришиш учун эксклюзив маълумотлар: декабрь ойидаги #FTrade Club – 2021 тадбирлари появились сначала на EastFruit.