2021 йилда Ўзбекистон 4,4 минг тонна киви импорт қилди, бу ўтган йилга нисбатан роппа-роса 2 баробар кўп кўрсаткичдир. Аммо, агар 2020 йили “пандемия”да киви импорти ҳажми 46 фоизга камайганини ҳисобга олсак (2019 йилга нисбатан), 2021 йилда ушбу маҳсулот импорти “пандемиядан аввалги” 2019 йилга нисбатан 7 фоизга ошгани маълум бўлади, деб хабар бермоқда   EastFruit таҳлилчилари.

Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, 2021 йилда Ўзбекистонга киви импортининг қарийб 95 фоизи уч етказиб берувчи давлат – Эрон (77,3 фоиз), Покистон (8,9 фоиз) ва Туркиянинг (8,4 фоиз) умумий улушига тўғри келади. Шу билан бирга, 2021 йилда ушбу маҳсулотнинг ҳар уч асосий етказиб берувчиси ҳам Ўзбекистонга экспорт ҳажмини сезиларли даражада оширишга муваффақ бўлди:

– Эрондан Ўзбекистонга етказиб берилган киви ҳажми жисмоний жиҳатдан 3,4 минг тоннани ташкил этиб, 2020 йилга нисбатан 2,2 баробар, 2019 йилга нисбатан эса 7 фоизга ўсди.

– 2021 йили Покистондан киви импорти жисмоний жиҳатдан 392 тоннани ташкил этди, бу 2020 йилга нисбатан 32 фоиз ва 2019 йилга нисбатан 5 фоизга кўпдир.

– Туркия Ўзбекистонга 368 тонна киви етказиб берди, бу 2020 йилга нисбатан 25 фоизга, 2019 йилга нисбатан 9 фоизга кўпдир.

Қайд этиш жоизки, EastFruit таҳлилчилари ушбу маҳсулотни Ўзбекистонда нафақат ички истеъмол учун, балки бошқа мамлакатларга экспорт қилиш учун ҳам етиштириш муваффақиятли бўлиши мумкинлигини бир неча бор таъкидлашган.

Эслатиб ўтамиз, 2021 йилнинг 21 октябрида Ўзбекистон ҳукуматининг бир қатор мевалар, жумладан, киви импортини ҳам божхона тўловларидан озод қилиш тўғрисидаги қарори эълон қилинган эди.  Мамлакат ҳукуматининг ушбу қарори мазкур маҳсулотлар, жумладан, киви импорти ҳажми ошишига хизмат қилувчи омиллардан бири бўлиб хизмат қилиши билан аҳамиятлидир.

Сообщение Ўзбекистон 2021 йилда киви импортини икки баробар оширди появились сначала на EastFruit.

Минтақанинг беш мамлакатидаги супермаркетларнинг мева-сабзавот бўлимлари аудити жараёнида EastFruit мутахассислари сабзавот ва меваларнинг ассортименти ҳамда сифатига қўшимча равишда Киев, Кишинёв, Тбилиси, Душанбе ва Тошкент дўконларидаги чакана нархлар даражасини ҳам таҳлил қилишади. Шу билан бирга, мана, иккинчи йилдирки, биз илгари экзотик саналган, ҳозир эса жуда тез оммабоп мевалар қаторига кириб бораётган киви ва авокадони аудит жараёнида ўрганилган мевалар қаторига киритамиз.

2021 йилнинг ноябрь ойида Грузия пойтахти – Тбилисидаги дўконларда киви нархи жуда паст бўлди. Бунинг ажабланарли жойи йўқ, чунки, Грузия иқлим афзалликларидан фаол фойдаланиб, киви етиштириш ва унинг экспортини кўпайтиришда давом этмоқда. Грузия кивиси Япония ҳамда Германияга экспорт қилинади ва Европадаги энг ширин кивилардан бири ҳисобланади (Грузия кивиси ҳақидаги видеога қаранг).

Тбилиси супермаркетларида  1 кг киви ўрта ҳисобда атиги 1,38 доллар туради. Пештахталардаги барча киви импорт қилинадиган Киевда нарх 35 фоиз, Кишинёвда 60 фоиз қимматроқ. Душанбеда эса киви учун Тбилисидагидан икки ярим баравар кўп пул тўлаш керак. Шу билан бирга, Тожикистонда киви етиштириш учун шароит Грузиядагидан қолишмайди. Масалан, қўшни Ўзбекистонда бир неча кичик киви етиштирувчилар бор, балки шунинг учун ҳам у ерда киви нархи Тожикистонникидан анча паст бўлса керак. Ўзбекистонда айни дамда чакана савдода кивининг бир килограммини ўртача 2,14 доллардан харид қилиш мумкин.

Қуйидаги диаграммада: EastFruit аудитига киритилган алоҳида шаҳарларда киви ва авокадонинг ўртача чакана нархлари, 2021 йилнинг ноябрь ойида кг учун АҚШ долларида

Аммо авокадо Тошкентда катта фарқ билан энг қиммати бўлди. Ваҳоланки, Ўзбекистонда ҳам уни етиштиришга уриниб кўриш мумкин.

Киви билан бўлгани каби грузин фермерлари минтақада авокадо етиштириш бўйича ҳам биринчи бўлишди. Бу ерда илк авокадо боғи (тижорат мақсадида) барпо этилган. Тўғри, Грузия пештахталаридаги барча авокадолар ҳозирча импорт маҳсулот эканлиги аниқ, чунки, уларнинг нархи нисбатан юқори, масалан, Украина ва Молдовага нисбатан анча баланд, Тожикистон билан эса бир хил даражада.

Дарвоқе, биз бундан бир йил аввал авокадо нархлари таҳлилини бу ерда нашр этган эдик. Ўшанда ҳам энг қиммат авокадо Ўзбекистонда бўлган. Тўғри, шундан буён Ўзбекистонда авокадо нархи килограмм учун 2 АҚШ долларига арзонлашди. Тожикистонда авокадо нархи янада сезиларли даражада арзонлашди – килограмм учун ўртача 3 долларга.

Бу йил энг арзон авокадо Киевда бўлди – ушбу турдаги меванинг 1 кг атиги $ 4,56 эди ва йил давомида нарх деярли $ 2,5 га пасайди! Молдова пойтахти Кишинёвда эса авокадонинг чакана нархи сезиларли даражада пасаймади, бу уни нархлар бўйича Украинанинг Киев ва Днепр шаҳарларидан кейин учинчи ўринда бўлишига олиб келди.

Сообщение Энг арзон киви – Грузияда, авокадо – Украинада появились сначала на EastFruit.

Ўзбекистон ҳукумати бир қатор мевалар импортини рағбатлантиришга қарор қилиб, уларни импорт божидан озод қилди. Ва EastFruit экспертлари «Аҳолини асосий озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашни кафолатлаш ва ички бозорда нархлар барқарорлигини сақлаш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ҳукумат қарори нимани англатишини ва мева нархлари ҳамда уларнинг савдоси ҳажмига қандай таъсир қилишини ўрганишга ҳаракат қилди.

Биринчидан, шуни айтиш жоизки, импорт божидан озод қилинган мевалар рўйхатига кенг истеъмолдаги мевалар ҳам, экзотик мевалар ҳам киради.

Молдова ва Украина мева етказиб берувчилари учун сархил олманинг импорт божлари нолга туширилиши энг ёқимсиз хабар бўлди. Зеро, ҳозир Молдова ва Украинада, шунингдек, бошқа Европа мамлакатлари бозорларида олма ҳаддан зиёд ва нархлар паст (бу ҳақда биз #freshapplecrisis мақоласида ёзганмиз). Ўзбекистон яхши савдо бозорига айланиши мумкин эди, чунки, олма мамлакатда жуда кўп миқдорда истеъмол қилинади, унинг нархлари эса баланд. Бироқ, ҳозир Молдова ва Украинанинг бошқа етказиб берувчилардан устунлиги йўқ, чунки, бу давлатлар илгари эркин савдо шартномалари бўйича импорт божларини шундоқ ҳам тўламаган. Шу боис, Хитой энди (у ерда ҳам олма нархи паст) Ўзбекистон бозорида Украина ва Молдова билан рақобатлаша олади.

Агар божлар олиб ташланса, Ўзбекистон қанча олма импорт қила олади? 2020 йили мамлакатга олма импорти рекорд даражада юқори бўлган ва 5,5 минг тоннага етган эди. Лекин шуни ёдда тутиш керакки, бозор иштирокчиларининг фикрига кўра, бу олманинг бир қисми Хитойдан Россия бозорига реэкспорт учун олиб келинган. Чунки, Россия 2019 йилдан бери Хитойнинг ўз бозорига олма етказиб беришини таъқиқлаб қўйган эди. Айтганча, Украина 2020 йилда Ўзбекистонга 63 тонна олма етказиб берган, аммо Молдовадан Ўзбекистонга олма импорт қилинмаган. Молдова олмани Россияга экспорт қилишни афзал билади.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда олма нархи нисбатан юқори эканлигини ҳисобга олсак, мамлакат бизнинг ҳисоб-китобларимизга кўра, 2021 йилнинг ноябридан 2022 йил апрелгача бўлган даврда ички истеъмол учун 10 минг тоннадан зиёд олма импорт қилиши мумкин.

Божлардан озод қилинган яна бир қизиқарли импорт позицияси – банандир.  Ўзбекистонда банан унчалик оммабоп эмас, лекин унинг истеъмоли мунтазам ўсиб бормоқда. Бу мева, айниқса, супермаркетларнинг мева-сабзавот бўлимида энг кўп сотиладиган товар. 2020 йилда коронавируснинг банан орқали юқиши ҳақидаги кулгили миш-мишлар, шунингдек, пандемия пайтидаги логистик қийинчиликлар туфайли Ўзбекистонга банан импорти камайди.

Бу йил эса бошқа турдаги мева-сабзавотлар нархи тез ўсиб бораётган бир пайтда банан арзонлади. Бизнинг тахминимизча, Ўзбекистонда импорт божлари бекор қилинган даврда банан импорти ҳам рекорд даражада – 50 минг тонна атрофида бўлиши мумкин.

Цитрус мевалар ҳам 2022 йилнинг 1 майигача импорт божидан озод қилинган. Ўзбекистон ҳар йили, асосан, Покистондан 30-40 минг тоннагача цитрус мевалар импорт қилади. Туркия ва Хитой ҳам нисбатан йирик етказиб берувчилардир. Ўзбекистонга, асосан, мандарин импорт қилинади. Табиийки, бу меваларнинг ҳам импорти қишда  тахминан 10-20%га ошиши мумкин.

Ўзбекистон учун нисбатан экзотик ҳисобланадиган киви ва авокадони олиб киришда импорт божларининг бекор қилиниши ҳам қизиқарли ечим бўлди. Мамлакатда авокадо ҳали етиштирилмаётган бўлса-да, фаол истеъмол қилинмоқда, киви етиштириш даражаси эса ўсишда давом этмоқда. Ҳозирча Ўзбекистонда киви, асосан, саноат мақсадларида етиштирилмаяпти, лекин уни мамлакатда муваффақиятли ўстириш имкониятлари мавжуд. Айни мавзуда яқинда батафсил ёзган эдик. Бу борада ҳам импорт ўсиши кутиляпти.

Шунингдек, энди Ўзбекистонга плантин, хурмо, анжир, ананас, гуава, манго, мангустин, папайя, нок ва беҳи импорт қилишда ҳам божлар йўқ.

Ўзбекистон ҳукумати мевалар учун божни камайтиришга қарор қилгани ва уларнинг энди арзонроқ бўлишини аҳоли қандай қабул қилмоқда? Бизни ажаблантиргани шуки, ижтимоий тармоқларда бу қарор ҳақида салбий фикрлар ҳам кам эмас. Шарҳ ёзаётганлар бу асосий озиқ -овқат маҳсулоти эмас деб ҳисоблашмоқда ва улар мазкур қарор чакана нархлар пасайишига олиб келишига ишонишмайди.

Бироқ, EastFruit жамоаси мазкур қарорга ижобий баҳо беради. Ягона эътироз шуки, қарорнинг амал қилиш муддати доимий эмас. Ахир, 2022 йилнинг 1 майигача бождан озод қилинган мева турларининг аксарияти Ўзбекистонда умуман етиштирилмайди ва мамлакатда етиштирилиши ҳам мумкин эмас. Шунга кўра, уларни солиққа тортишнинг маъноси йўқ. Олма ва нок бозоридаги қўшимча рақобат эса маҳаллий боғбонларни маҳсулот етиштириш самарадорлигини ошириш ва унинг сифатини яхшилашга ундайди. Ва бу омил улар учун келажакда асқотади.

Сообщение Ўзбекистонда олма ва экзотик мевалар учун импорт божи бекор қилинди – бунинг нарх-наво ҳамда истеъмол ҳажмига таъсирини ўрганамиз появились сначала на EastFruit.

EastFruit таҳлилчиларининг маълумотларига кўра, 2021 йилнинг биринчи чорагида Эрон Россияга рекорд миқдордаги мева ва ёнғоқ экспорт қилган (196 миллион доллар миқдорида). Эрон меваларининг Россияга экспорти қиймат ўлчовида 2021 йилнинг тўққиз ойида 2020 йилнинг шу даврига нисбатан бир ярим баробар ўсди.

«Эрондан Россияга мева ва ёнғоқ етказиб беришнинг ўсиши – бу ўтган йили Молдова ва Ўзбекистондан мева етказиб берувчилар Россия бозорида бошдан кечира бошлаган қийинчиликларнинг сабабларидан биридир. Эрон меваларнинг кенг ассортиментини таклиф қилиши ва уларни деярли йил бўйи етказиб бериши мумкин. Бу эса уни рақобатчилардан ажратиб туради. Шунингдек, эронлик етказиб берувчилар ўз меваларини реклама қилишда ўта фаолдир. Молдовалик экспортёрлар эса камдан-кам ҳолларда  маҳсулотларини реклама қилишади. Теlegram базасида ишловчи EF Тradе Platform – мева-сабзавот савдоси бўйича энг йирик гуруҳда Эрон энг фаол бешталикка тез-тез кириб туради. Молдова эса ҳатто топ-10 таликка ҳам кирмайди», дейди БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги (ФАО) инвестицион департаменти бўлими иқтисодчиси Андрий Ярмак.

Олма – Эрондан Россияга экспортнинг асосий позицияси. 2021 йилнинг 9 ойида Эрон Россияга олма экспортини 2,5 баробар, яъни 125 минг тоннагача оширди. Ундан кейин киви – ушбу меванинг 37 минг тоннадан ортиғи шу даврда Эрондан Россияга экспорт қилинди, тарвуз (27,4 минг тонна), шафтоли ва нектарин (26,6 минг тонна), майиз (12,2 минг тонна), хурмо (7,4 минг тонна), гилос (7,3 минг тонна), хандон писта (7,1 минг тонна), олча (6,8 минг тонна), хўраки узум (4,1 минг тонна) ва олхўри (3,4 минг тонна)дир. Мутахассисларнинг қайд этишича, мазкур ҳажмлар бироз пастроқ бўлиши мумкин, яъни, маҳсулотларнинг бир қисми Эрондан Россияга учинчи мамлакатлар орқали экспорт қилинади.

Россияга Эрон мевасининг деярли барча позициялари бўйича экспорт 2021 йилда кескин ўсди. Фақат шафтоли, гилос, олхўри ва хўраки узум етказиб бериш камайди. Шубҳасиз, Ўзбекистонда данакли мевалар ҳосилига зарар етказган баҳорги совуқ Эронда ҳам ушбу мевалар ҳосилига  салбий таъсир кўрсатди. Россияга Эрондан экспортнинг кескин ўсиш суръатлари эса киви сегментида кузатилди. Уни етказиб бериш даражаси жисмоний жиҳатдан 2,7 баробар ўсди. Шунингдек, Эрон узуми экспорти икки баробардан ошди.

Шундай қилиб, 2021 йилнинг 9 ойидан сўнг Россия Эрон учун энг муҳим мева ва ёнғоқ бозорлари орасида учинчи ўринни эгаллади. Биринчи ўринда Ироқ, у ерга бошқаларга нисбатан катта фарқ билан 370 миллион долларлик мева ва ёнғоқ экспорт қилинган. Ҳиндистон эса Эрон учун иккинчи муҳим мева бозори саналади.

Дарвоқе, минтақамизнинг бошқа давлатлари ҳам Эрон меваларининг муҳим бозорлари қаторига киради. Бу кўрсаткич бўйича Қозоғистон 10-ўринни, Қирғизистон 11-ўринни ва Украина 13-ўринни эгаллади. Эрон мева ва ёнғоқларининг йирик импортёрлари орасида ҳозирча 18-ўринни эгаллаб турган Ўзбекистон  харидларнинг юқори ўсиш суръатлари билан ажралиб турди – 2021 йилда бу мамлакатга экспорт 11 баробар ошди!

Сообщение Эрон 2021 йилда Россияга мева экспортини бир ярим баробар оширди появились сначала на EastFruit.

Ўзбекистон Тelegram-каналлари ва Facebookнинг боғдорчилик илмига оид гуруҳларида ушбу мамлакат учун экзотик мева саналмиш киви кўчатларини сотиш бўйича таклифлар тобора кенг тарқалмоқда. Бироқ, мамлакатда кивининг саноат плантациялари мавжудлиги ҳақида ҳозирча ҳеч қандай маълумот йўқ.

EastFruit мутахассислари Ўзбекистонда киви етиштириш амалиёти ҳақида тажрибали боғбонлардан бири, Фарғона вилояти Қўқон шаҳрида яшовчи Шуҳрат Умаровни суҳбатга тортди. Жаноб Умаров бу мамлакатда киви етиштириш бўйича 15 йиллик тажрибага эга. У Ўзбекистон иқлим шароитида мазкур турдаги экинни етиштириш технологиясининг ўзига хос хусусиятлари борасида сўз юритди. Шуҳрат Умаров кивини очиқ грунтда ўстиради ва бу экинни қишнинг қаттиқ совуқларига чидамли, деб ҳисоблайди.

– Нима учун Ўзбекистонда киви етиштириш бўйича тажриба ўтказишга қарор қилганингизни қисқача сўзлаб берсангиз.

– Иқлим шароитимиз ва еримиз учун янгилик бўлган экинлар билан тажриба ўтказиш менга ёқади. 2006 йили эшитдимки, андижонлик боғбонлардан бири Туркиядан бир неча киви кўчатини олиб келибди. Бу мени қизиқтириб қолди, лекин, афсуски, ўша пайтда кўчатларни сотиб олишга маблағим етмади. Кейинроқ кивини уруғларидан ҳам етиштириш мумкинлигини билиб олдим. Дўкондан кивининг Hayward навини сотиб олиб, уруғларини ажратдим ва махсус тупроққа экдим, шу тариқа  кўчатлар ўстира бошладим. Орадан бир йил ўтгач, киви кўчатларининг бўйи тахминан 40 см га етди, шундан кейин мен уларни ташқаридаги оддий тупроққа кўчирдим. Кейинги 5 йилда кўчирилган ўнта кўчатдан учтаси гуллади, лекин шу учтадан фақат биттаси мева солди.

Гуллаш ва мева бериш жараёнидаги фарқларни кузатиб, киви кўчатлари икки хил – «эркак» ва «урғочи» турга бўлинишини тушундим. Кивининг «эркак» тури чанглатади, у гулласа-да,  мева бермайди ва фақат «урғочи» туригина мева беради. Уларнинг ҳатто гулларида ҳам фарқ бор.

Суратда: киви ўсимлигининг «урғочи» (чапда) ва «эркак» (ўнгда) турлари гуллаганда

Киви кўчатларини пайвандлаш усуллари, «эркак» ва «урғочи» турларининг оптимал нисбати, пайвандлаш учун йилнинг энг мақбул даврлари, бу ўсимликни парваришлашнинг ўзига хос хусусиятлари, жумладан, суғориш, ўғитлаш, буташ ва ҳоказоларни ўрганиб олдим.

Натижада, 2018 йили биринчи марта ҳар бир тупдан қарийб 50 килодан киви йиғиб олишга муваффақ бўлдим. Агар гектарига ҳисобланса, менинг ҳисоб-китобларимга кўра, тахминан 40 тонна киви олинади, чунки 1 гектар майдонга 800 тупга яқин киви кўчати экилади.

Шуни эътиборга олиш жоизки, ўсимлик мева бера бошлаган пайтдан бошлаб, киви ҳосили ҳар йили кўпайиб бораверади. Масалан, дарахт мева берган илк йилда унинг ҳар бир тупидан 5-10 кг, иккинчи йили 20-30 кг ва шу тариқа 50-60 килогача ҳосил олинади.

– Маҳсулотингиз таъмининг импорт қилинган киви таъмидан фарқи борми?

– Бор, албатта. Ўзбекистонда етиштириладиган киви импорт қилинганларидан анча ширин ва менимча, бой таъми билан фарқ қилади. Буни обдон таърифлаб бериш мен учун мушкул, бунга баҳо бериш учун уни татиб кўриш керак, ўшандагина Ўзбекистонда етиштирилган киви мазасини тушунасиз.

 – Ўз тажрибангиздан келиб чиқиб, айтинг-чи, Ўзбекистон шароитида киви етиштиришнинг қандай ўзига хосликлари бор?

– Бу ўсимлик учун қуйидаги шарт-шароитларни таъминлаш муҳим: биринчидан – ўсимлик остидаги тупроқ ҳар доим нам ва юмшоқ бўлиши керак, иккинчидан – ҳавонинг керакли намлик даражасини сақлаб туриш лозим. Ўзбекистоннинг иссиқ ва қуруқ иқлим шароитида биринчисини томчилаб ёки бошқа усулда суғоришни йўлга қўйиш мумкин, лекин сувни кўп бермаслик керак. Иккинчи шароитни куннинг маълум вақтларида сув пуркаб турадиган махсус спринклер ускунаси ёки шунга ўхшаш “микроклимат” яратувчи ускуналар ёрдамида таъминлаш мумкин. Тажрибамга асосланиб айтишим мумкинки, Ўзбекистон шароитида киви ўсимлигига “сунъий ёмғир” ёки “микроклимат” ускуналари ёрдамида сув пуркаб туришни май ойидан сентябрга қадар ҳар куни бир неча соат давомида, ёз ойларида эса қуёш ботганидан кейин таъминланиш зарур.

Агар ҳаво намлиги керакли даражада таъминланмаса ёки бу режим мунтазам равишда бўлмаса, киви мевалари импорт қилинган муқобилларига нисбатан кичикроқ бўлиб қолади. Бошқача айтганда, бу киви мевасининг калибрига салбий таъсир кўрсатади.

Шунинг учун Ўзбекистонда киви етиштириш учун ҳаво ва тупроқ намлиги юқори бўлган, шунингдек, ҳаво ҳарорати республикадаги ўртача кўрсаткичдан паст ҳудудлар ва микрозоналарни танлаш мақсадга мувофиқдир.

Парваришда киви “инжиқ” ўсимлик эмас. У касалликларга чидамли ва  зараркунандалардан ҳимоялаш учун махсус чора-тадбирлар талаб қилмайди. Шу боис, киви етиштиришдаги агротехник ишлар ҳажми бошқа экинларни ўстиришга қараганда анча кам. Ўғитларга келсак, мисол сифатида шуни айтишим мумкинки, биогумусдан фойдаланиш яхши натижалар берди.

Ўзбекистон шароитида киви кўчатларини пайвандлашнинг мақбул вақтини билиш ва кузатиш, буташ усуллари ҳамда техникасини ўзлаштириш муҳимдир. Зеро, кивининг ҳосилдорлиги шунга боғлиқ. Масалан, бу йил мева берган новдалар келаси йили мева бермайди, шунинг учун уларни буташ керак.

Кивининг Hayward нави ноябрь ойининг биринчи ўн кунлигида тўлиқ пишиб етилади. Лекин узоқ муддатли сақлаш ва транспортировка учун  тахминан 25 октябрдан йиғим-терим ишларини бошлаш зарур.

– Кивининг қишга чидамлилиги ва баҳор ойларида бўлиб турадиган совуқларнинг ҳосилга таъсири ҳақида нима дея оласиз? Бундай ҳолат ҳар бир неча йилда содир бўлиб туради, тўғрими?

– 15 йил давомида мен ўстирган кўчатлар ҳар қандай қишга ва совуқ об-ҳавога чидамлилигини кўрсатди. 2008 йили Ўзбекистонда жуда совуқ қиш бўлди. Ўшанда  кўчатларим атиги икки ёшда эди ва мен киви етиштириш билан боғлиқ тажрибаларим тугади, деб ўйлаганман. Ажабланарлиси, баҳор келганида кўчат куртаклаганига кўзим тушди – киви совуқдан омон қолган эди.

2021 йилнинг февраль ойи охири ва март ойи ўрталаридаги совуқлар, албатта, ҳосилга салбий таъсир кўрсатди. Бу йил ҳосилдорлик ҳар бир тупдан 25-30 кг ни ташкил қилди, яъни, одатдагидан деярли 2 баравар паст бўлди. Асосийси, ҳосил умуман бўлмади эмас, ҳар бир тупдан («урғочи» туридан) икки баравар кам бўлса-да, барибир ҳосил олдим.

– Ўзбекистонда йирик киви плантацияларини яратиш режангиз борми?

– Менга бу саволни вақти-вақти билан беришади, лекин асосий фаолиятим бошқа турдаги ўсимликларни етиштириш билан боғлиқ, қолаверса, бундай плантацияларни яратиш учун ерим ҳам йўқ. Киви етиштириш – мен учун қизиқарли машғулот. Бунда мени қизиқтирган асосий ғоя –ушбу мевани Ўзбекистон шароитида етиштириш мумкинми ва қандай натижаларга эришиш мумкин, каби саволларга жавоб излашдир.

Ушбу севимли машғулотнинг тижорат компоненти сифатида мен киви кўчатларини етиштириш ва сотиш бўйича кичик бизнес ташкил этишга муваффақ бўлдим. Қолаверса, мендан киви кўчатини харид қилиб экканларга уни парваришлашда ўз маслаҳатларимни ҳам аямайман.

– Боғбон ва фермерларнинг киви етиштиришга бўлган қизиқишини қандай баҳолайсиз? Кўчатларингизга катта буюртмалар бўлганми?

– Менда киви кўчатлари учун катта буюртмалар бўлмаган. Буюртмалар ҳажми тахминан бир неча кўчатдан тортиб йигирма донагача бўлиб, уларни асосан, кичик майдонларда, томорқаларда ёки хонадонлар ҳовлисида экиш учун сотиб олишади. Шунга кўра, олинган киви ҳосили ҳам шахсий истеъмолга йўналтирилади ва бозорга деярли кириб бормайди.

EastFruit таҳлилчиларининг баҳолашича, 2017 йилдан 2019 йилга қадар Ўзбекистонга киви импорти ҳажми 1,2 минг тоннадан рекорд даражадаги 4,1 минг тоннагача ошган. 2020 йилда эса 2,1 минг тоннага тушган. Бу ҳажмнинг ярмидан кўпроғи Эрондан, қолган қисми эса Покистон ва Туркиядан етказиб берилди. Кичик миқдордаги киви партиялари (йилига 70 тоннагача) Чили, Хитой ва Россиядан импорт қилинган. 2021 йилда Ўзбекистонга киви етказиб берувчи давлатлар сафига Аргентина ҳам қўшилди.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистон супермаркетларида кивининг ўртача чакана нархи 55 000 сўм/ кг (5,1 доллар/кг)ни ташкил қилади.

Шубҳасиз, Ўзбекистонда киви етиштириш таннархи ишчи кучига сарфланадиган харажатлар нисбатан камлиги туфайли бу маҳсулотни жаҳон бозорига етказиб берадиган йирик давлатларга қараганда паст бўлади. Ҳавонинг зарур намлик даражасини ускуналар (спринклерлар) эса зарурат туғилганида кивини совуқдан ҳимоялашга ҳам ёрдам беради. Чунки, баҳорда ҳарорат нолдан пастга тушганида энг самарали ҳимоя тизими –  тождор спринклерлардир.

EastFruit экспертларининг фикрича, ички бозорда киви нархларининг юқори эканини ҳисобга олсак, Ўзбекистонда кивини тижорат мақсадларида етиштириш яхши фойда келтирадиган бизнес бўлиши мумкин. Бундан ташқари, пишиб етилган киви импорт қилинганига қараганда қимматроқ сотилиши эҳтимоли баланддир, чунки узоқ масофаларга етказиб бериш эҳтиёжи сабаб экспортчи мамлакатларда киви пишиб етилмасдан узилади.

Шу сабаб, Ўзбекистонда пишиб етилган киви таъм бўйича хорижникидан устунлик қилади. Агар маҳаллий аҳоли чиндан ҳам мазали кивини татиб кўрса ва бу меванинг таъми тилларга тушса, мамлакатда унинг истеъмоли кескин ошиб, ишлаб чиқаришга сармоя киритиш учун янги имкониятлар яралиши мумкин. Ва шунда экспорт ҳақида ҳам ўйлаб кўрса бўлади. Бугунки кунда, масалан, қўшни Тожикистонда кивининг машҳурлик даражаси тез ўсиб бормоқда ва бу мева аллақачон Янги йил дастурхонининг муҳим безагига айланган.

Сообщение Ўзбекистонда киви етиштиришнинг ўзига хос хусусиятлари – тажрибали боғбон билан суҳбат появились сначала на EastFruit.

«Нишали мева-сабзавот ва резавор экинлар етиштириш фермерлар учун янги имкониятларни кафолатлаши, шунингдек, уларни юқори даромад билан таъминлаши мумкин. Чунки, бундай маҳсулотларга талаб мавжуд ва анъанавий экинлар сегментига қараганда рақобат кам», дейди Бирлашган миллатлар ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФAО) халқаро маслаҳатчиси Бахтиёр Aбдувоҳидов (Тожикистон).

Хўш, «ниша» ўзи нима? Бугунги кунда қайси нишали экинлар оммалашмоқда ва экспортёрлар нималарга эътибор беришлари керак? Халқаро маслаҳатчи бу хусусда «Марказий Осиё мевалари, ёнғоқлари ва сабзавотлари» деб номланган онлайн-конференцияда сўз юритди.

Тадбир EastFruit халқаро платформаси ташаббуси билан Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти (ФAО) ҳамда Европа тикланиш ва тараққиёт банки (EBRD) кўмагида ташкил этилди.

Бахтиёр Aбдувоҳидовнинг сўзларига кўра, бугунги кунда нишали экинлар орасида жаҳонда энг етакчиси – голубикадир. У йилига қарийб 700 минг тонна, жами 4 миллиард доллар қийматига тенг миқдорда экспорт қилинади. Ушбу резавор деярли бутун жаҳонда ўсиши мумкин бўлган энг қиммат экиндир. Шундай қилиб, илк голубика плантациялари ҳатто БAAда ҳам аллақачон пайдо бўлди. Ва рақобат кучайганлиги сабабли, жаҳон бозорида унинг нархи пасаймоқда.

Голубика

• Голубика – жаҳон бестселлери бўлиб, сотув бўйича йиллик ўсиш суръатлари борасида фақат авакадодан ортда қолади. Ҳар йили қиймати 4 миллиардлик 700 минг тонна голубика экспорт қилинмоқда.
• Ҳар ерда ўсиши мумкин бўлган энг қиммат резавор (тупроқни тайёрлаш ва навларни тўғри танлай билиш керак) бўлиб, жуда совуқ қиш бўлмаган ҳудудларда уни контейнерда етиштириш технологиясидан фойдаланиш мумкин.
• Илк плантациялар ҳатто БAAда пайдо бўлган. Ўзбекистонда ҳам биринчи голубика далалари мавжуд.
• Ушбу мевани бир марта эккан деҳқон 25 йил давомида ҳосил олиши мумкин. Голубика биринчи бор 4-5 йил ўтгач ҳосил беради, бир туп мева учун потенциал 5 кг.
• Жаҳонда нарх пасаймоқда, аммо талаб даражаси ўсиб боряпти. Грузияда голубика нархи – 5,5 доллар, Украинада эса 5 доллар.
• Осиёда голубикага талаб ўсиб бормоқда. Жаҳондаги энг йирик импортёр – Хитой.
• Иссиқхона технологиясидан фойдаланган ҳолда Тожикистон ва Ўзбекистондаги фермерлар исталган мавсумда голубика етиштириши ва қўшни мамлакатларга жуда қиммат нархда сотиши мумкин.

Бахтиёр Aбдувоҳидовнинг айтишича, яна бир ажойиб экин – бу сарсабил.

“Сарсабил экспорти йилига 3 фоиз ёки 14 минг тоннага ўсмоқда. Биргина Хитой ўзи учун 950 минг тонна сарсабил ишлаб чиқаради. У замонавий маҳсулот. Коронавирус жаҳондаги энг фаол соғлом турмуш тарғиботчиси бўлиб чиқди ва бу истеъмолчиларнинг мева-сабзавотлар, хусусан, витамин ва микроэлементларга бой сарсабилга қизиқишини оширмоқда», деди  Бахтиёр Aбдувоҳидов.

Сарсабил

• Сарсабил экспорти йилига 3 фоиз ёки 14 минг тоннага ўсмоқда. Биргина Хитой ўзи учун 950 минг тонна сарсабил етиштиради.
• У – замонавий маҳсулот. Коронавирус жаҳондаги энг фаол соғлом турмуш тарғиботчиси бўлиб чиқди ва бу истеъмолчиларнинг мева-сабзавотлар, хусусан, витамин ва микроэлементларга бой сарсабилга қизиқишини оширмоқда.
• Марказий Осиёнинг жанубий минтақаларида очиқ дала шароитида етиштирилган сарсабил март ойида йиғиб олиниши мумкин. Ёпиқ муҳитда ўстирилгани эса – февраль ойида.  Aйни пайтда сарсабил Россияга Перудан қиммат нархларда етказиб берилмоқда.
• Сарсабил  йилига 50 кун ҳосил беради. Уни кунига икки марта йиғиб олиш мумкин (эрталаб ва кечқурун).
• Нархи – Россияда: 10 АҚШ доллари/кг, Италияда: 2-4 доллар/кг, Голландияда: 5 евро/кг
• Ҳосилдорлик 10 тоннагача/га, иккинчи ёки учинчи йилдан бошлаб йиғиб олинади. Сифат муҳим (яъни совутиш зарур)!
• Ёзги маҳсулот етиштирувчи корхоналар учун – бу ишчи кучини сақлаб қолиш имконияти, яъни ер, сув, саралаш, қадоқлаш, совутиш инфратузилмаси, логистика, сотиш ва бошқариш инфратузилмаси мавжуд бўлганда диверсификация маҳсулотини сақлаб туриш имкони бор.

ФАО халқаро маслаҳатчисининг сўзларига кўра, авокадо етиштириш ҳам янги жозибали инвестиция нишаси ҳисобланади. Бугунги кунда авокадонинг жаҳондаги савдоси ўсиши йилига 780 миллион АҚШ долларини ташкил қилмоқда. Шу билан бирга, тоғли ҳудудларда етиштириладиган ва минус 7 даражагача совуққа бардошли авокадо навлари мавжуд.

Aвокадо

• Aвокадо бугунги кунда жаҳон мева-сабзавот экспорти бўйича ЭНГ ТЕЗ ўсиб бораётган позициядир – унинг савдоси пул қийматида йилига 780 миллион долларга етмоқда (ўсиш).
• Тропик ва субтропик жойларда етиштирилади. Мексика, Индонезия, Кения, AҚШ, Бразилия, Хитой, Туркия, Исроил, Перу ва Aвстралияда савдо плантациялари мавжуд.
• Нам тупроқни ва ўз вақтида суғоришни талаб этади. Шу билан бирга, авокадонинг тоғли жойларда ўсадиган ва -7 даражагача совуққа чидамли Гватемала навлари ҳам мавжуд.
• Ҳосилдорлик 7 дан 20 тоннагача.
• Тожикистондаги аудит натижалари: авокадо чакана савдода кг учун 9,0 АҚШ долларидан 11,5 долларгача  нархларда сотилди!

Шунингдек, Бахтиёр Абдувоҳидов қишлоқ хўжалиги соҳаси вакилларига киви экиш, йил давомида резавор етиштириш, шунингдек, доривор ўтлар, зираворлар, писта, ёнғоқ, эртаги олма ва органик қуруқ мевалар етиштиришга эътибор қаратишни маслаҳат берди.

Сообщение Нишали мева-сабзавот ва резавор экинлар етиштириш фермерга катта фойда келтириши мумкин – Бахтиёр Aбдувоҳидов появились сначала на EastFruit.

Киви дунёда мева-сабзавот савдосидаги энг харидоргир маҳсулотлардан бири бўлиб, дунёда унинг истеъмоли катта суръатлар билан ўсиб бормоқда. EastFruit маълумотларига кўра, сўнгги 5 йилда (2015-2019) кивининг дунё миқёсидаги савдоси йилига ўртача 7 фоизга ёки 217,9 миллион долларга ўсган. Шундай қилиб, дунё бўйича мева ва резаворлар савдосининг ўсиш суръати бўйича киви фақат голубика, авокадо, гилос, малина, дуриан ва мангодан кейинги ўринда турарди.

Қувонарлиси, минтақамиз фермерлари ҳам ушбу глобал жараёнга қўшилиб, киви етиштиришга фаол қизиқиш билдирмоқда. Ҳатто, аллақачон кивини фаол равишда экспорт қилаётган мамлакатлар ҳам бор ва улар дунёдаги энг юқори талаблар қўйиладиган мамлакатларда ҳам харидоргир бўлган ўзига хос экзотик меваларни етиштираяптилар!

Сарлавҳадан кўриниб турибдики, бугун биз, Грузия ва грузин кивиси ҳақида гаплашамиз. Грузия – киви нисбатан катта ҳажмларда ва тижорат мақсадларида етиштириладиган минтақадаги ягона давлатдир. Эътиборлиси, Ўзбекистонда ҳам илк киви боғлари пайдо бўлмоқда, ҳатто нисбатан совуқ Украинада ҳам киви етиштиришга киришганлар.

Грузияда киви яқин-яқиндан етиштирила бошланди, аммо аллақачон ушбу экинни парваришлаш бўйича 10 йилдан зиёд тажриба тўпланган. Грузия статистика қўмитасининг маълумотларига кўра, сўнгги 5 йил ичида киви ишлаб чиқариш 50 фоизга ўсди ва 1,5 минг тоннага етди. Киви етиштириш учун энг яхши иқлим шароитлари Ғарбий Грузиянинг учта минтақаси – Самегрело, Гурия ва Aджарада мавжуд. Бироқ, иқлим ўзгариши туфайли кивини ҳатто мамлакатнинг шарқий қисмида ва одатда узумзорлари билан машҳур Кахетия каби минтақаларда ҳам эка бошладилар. Нега экмасинлар? Ахир, кивининг узум билан ўхшаш томонлари жуда кўп. Масалан, узум сингари киви ҳам сўритокларда ўстирилади. Кўп одамлар уйининг олдида киви гажакларидан чиройли яшил шийпончалар ясаб олади.

Грузияда киви фермерлар томонидан асосан кичик майдонларда етиштирилади – у ўртача бир гектардан кам ерга экилади. Грузин деҳқонлари ўз ҳосилини маҳаллий бозорда сотадилар, у ерда кивини истеъмолчилар ҳам, воситачилар ҳам, мева йиғувчилар ҳам сотиб олишади.

Грузиядаги кичик киви етиштирувчиларнинг асосий муаммоси ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва кивини сақлаш учун музлатгичлар ўрнатишга маблағ етишмаслигидир. Дарҳақиқат, ушбу мевалар айни пишиб етилган вақтда улар бозорда бирдан кўпайиб кетади ва табиийки, киви нархи кескин пасаяди.

Кичик фермерлар, шунингдек, бошқа мевалар ва резаворлардан фарқли ўлароқ, киви етиштириш давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган дастурларга тушмаслигидан шикоят қилмоқдалар. Хусусан, кивининг «Келажак учун мева эк» давлат дастурига киритилиши ушбу катта истиқболга эга соҳани ривожлантириш учун молиялаштиришни сезиларли даражада ошириши мумкин эди. Грузияда чиндан ҳам ноёб киви меваларини ўстириш мумкин ва биз буни қуйида исботлаб берамиз.

Грузия боғбонларининг яна бир муаммоси бор. У ҳам бўлса, Эрондан келтириладиган янги киви нархларининг ниҳоятда пастлиги. Грузия чегарасида Эрон кивисининг нархи 2018 йилдаги килосига 0,60 доллардан 2020 йилга келиб 0,40 долларга тушиб кетди, Эрондан киви импорти 2020 йилда минг тоннадан ошди. Бу Грузияга олиб келинадиган киви маҳсулотларининг 85 фоизи демак. Шу сабабли, бошқа даромадлироқ экинларни, масалан, худди шу иқлим шароитида голубика ёки Кавказ ёнғоғини етиштириш имконияти борлигини ҳисобга олган ҳолда, фермерлар киви етиштиришдан воз кечиб, ўз профилини ўзгартирган ҳолатлар мавжуд.

Грузиядаги кўплаб киви ишлаб чиқарувчиларга маслаҳатчи сифатида танилган агроном Aкаки Глонтининг айтишича, киви меваларига қараш у қадар қийин иш эмас. Маҳаллий ишлаб чиқарувчилар аллақачон ҳал қилган ягона муаммо бу баҳорги совуқлар. Кўчатни суғориш учун ҳам ишлатиладиган сўритоклар совуқ уриб гулларнинг тўкилиши хавфини ҳам бартараф қилади.

Киви илдизлари ва новдаларининг чириши сўнгги пайтларда кенг тарқалган янада жиддий муаммога айланди. Деҳқонларнинг таъкидлашича, бундай чириш кивига гўнг билан ўғит солинадиган биологик (органик) фермаларда тез-тез учрайди. Минерал ўғитлардан фойдаланилганда бу муаммо жуда кам кузатилади. Ушбу масала батафсил ўрганишни талаб қилади ва ваколатли органларга лаборатория тадқиқотларини ўтказиш, унинг сабаблари ва чиришга қарши курашиш усулларини аниқлаш тўғрисида сўров юборилган.

2018 йилда бир қанча грузин фермерлари Грузия киви етиштирувчилари ассоциациясига бирлашдилар, у ҳозирги кунда бутун мамлакат бўйлаб 114 фермерни ўз таркибига жамлаган. Ушбу фермерлар жами 70 гектарга яқин киви боғларига эга. Уюшма раҳбари Демур Пипиянинг сўзларига кўра, грузин кивиси ўзининг мазали таъми ва таркибида шакар миқдори юқори бўлганлиги сабабли жаҳон бозорларига чиқиш учун катта имкониятларга эга. Бироқ, Грузия етарли ҳажмларда сифатли киви ишлаб чиқариши учун фермерлар киви етиштириш, сақлаш ва қайта ишлашнинг замонавий технологиялари тўғрисида зарур билимларга эга бўлиши керак. «Бундан ўн йил аввал ҳам фермерлар Грузияда кивини саноат усулида усулида етиштиришга қизиқиш билдиришмас эди, шунинг учун улар юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқариш учун етарли билим ва тажрибага эга эмаслар», – дейди Демур.

Бугунги кунда ассоциация аъзолари ҳосилнинг бир қисмини маҳаллий қишлоқ хўжалиги бозорларида сотмоқдалар ва қолган қисмини улардан “Нергета” компанияси сотиб олиб, маҳаллий чакана савдо тармоқлари учун кивини навларга ажратади ва алоҳида бренд остида етказиб беради. “Нергета” – Самегрело минтақасида (Ғарбий Грузия) қарийб 30 гектар киви боғларига эга бўлган Грузиянинг энг йирик киви ишлаб чиқарувчилардан биридир. Бу компанияга экспорт бозорлари бўлмиш Европа Иттифоқи ва ҳаттоки Японияга етказиб берадиган даражадаги ҳажмлар ва сифатни кафолатлашга имкон беради. Европада “Негрета” кивилари Германиянинг Lidl супермаркетлар тармоғида сотилади.

Бундан ташқари, Япония Грузия кивиси учун асосий савдо бозоридир – 2016 йилдан буён Грузия киви экспортининг қарийб 70 фоизи Японияга тўғри келди, бу грузин кивисининг ўзига хос ноёб хусусиятларининг ёрқин тасдиғидир. Чунки, Япония бозорга етказиб бериладиган маҳсулотлар учун энг юқори сифат ва хавфсизлик талабларини қўювчи мамлакатдир. Бундан ташқари, япон истеъмолчилар хуштаъм мевалар учун кўпроқ тўлашга тайёр. Айни пайтда, Япония кивини энг кўп импорт қилувчи дунёдаги иккинчи мамлакат ҳисобланади, шу боисдан Грузия экспортёрлари бу жиҳатдан ҳам экспорт йўналишларини тўғри белгилашган. Дарҳақиқат, Грузия мевалари учун анъанавий бозор бўлган Россияда киви импорти, жаҳон тенденцияларга зид равишда, аксинча, тушиб бормоқда.

Демур Пипиянинг фикрича, «Нергета» компанияси билан ҳамкорлик Грузияда киви етиштириш соҳасини ривожлантиришнинг муҳим омилларидан биридир. Ҳамкорлик нафақат меваларни сотиш, балки маҳаллий боғбонларни маҳсулот сифатини яхшилаш мақсадида ўқитишни ҳам назарда тутади.

2021 йил март ойида Тбилисидаги улгуржи бозорда кивининг ўртача кичик улгуржи нархи 2020 йилда бўлгани каби ҳар 1 кг учун 4 ларини (1,33 доллар) ташкил этди. Aммо воситачилар фермердан кивининг килосини 2 ларидан (0,65 доллар) сотиб олдилар.

Шуни ҳам таъкидлаш керакки, минтақада киви мевасига қизиқиш нафақат ишлаб чиқарувчилар, балки истеъмолчилар орасида ҳам ортиб бормоқда. Бу шуни англатадики, кивининг маҳаллий бозори ҳам жозибадор бўлиб бормоқда.

Биз ҳатто Тожикистонда ҳам кивини хуш кўришлари ҳақида ёзган эдик. Графикда кўриб турганингиздек, Грузияга қўшни Aрманистон ҳам киви импортини фаол равишда кўпайтирмоқда. EastFruit ҳисоб-китобларига кўра, Украинада киви импорти Ўзбекистонга қараганда секинроқ ўсмоқда, аммо бу ерда сотув ҳажмлари анча катта. Ҳар йили Украинага 17 минг тоннадан ортиқ ушбу мевалар импорт қилинади. Ўзбекистонда ҳам киви импорти шиддат билан ўсиб бормоқда – умуман, бу кўрсаткичга кўра мамлакат дунёда етакчи ўринни эгаллайди, бироқ бу ердаги сотув ҳажми жуда оз.

Шундай қилиб, минтақамиздаги хонадонларда одатий ҳолга айланиб бораётган ушбу экзотик киви меваларини етиштириш ва экспорт қилишни ривожлантириш учун Грузияда барча имкониятлар мавжуд.

Сообщение Нима учун Грузиядан киви асосан Япония ва Германияга экспорт қилинади? (видео) появились сначала на EastFruit.